Bestela esaten zail zaizkionak esateko plataforma bat eraiki du 'Jenisjoplin' nobelan Uxue Alberdik. Euskal Herriaren azken 30 urteen joanak eragindako gogoetak agertu ditu orain arteko bere libururik “sozialena” dela ikusten duen horretan.

Nagore Vargasen istorioa kontatu du Jenisjoplin eleberrian Uxue Alberdik (Elgoibar, Gipuzkoa, 1984). Bizitzaren borrokara gogor bultzatutako andrazkoari hiesa diagnostikatuko diote, eta sexualitatearen ardatzean eraikitako identitatea berreraiki beharko du. Euskal Herriaren identitatearen berrasmatzearekin alderatu du egoera idazleak. “Epikaren kultura” eraitsi bai, baina beste ezer ez dela sortu dio. Aldaketa egoerak girotzen du nobela.

Aurkezpenean, Gorka Arrese editoreak aipatu zuen Uxue Alberdiren “maila igo” duela Jenisjoplin-ek. Zenbaterainoko jauzia sentitu duzu zuk idaztean?

Beti izan naiz perfekzionista idazterakoan, batzuetan autodestrukzioraino. Agian bertsoak erakutsi dit prozesuari dena ematen, eta emaitza beste lasaitasun batekin hartzen. Entzun dut inor harritu egin dela Jenisjoplin-ekin, ez zuelako nigandik, gaizki esanda, hainbeste espero. Halakoetan, aurreko lanak defendatzeko gogoa sartzen zait. Aurrekoak emozioetatik, intuiziotik idatzita daude, femeninotzat jotzen den horretatik, eta gehiago kostatzen da horiek baloratzea. Egia da liburu hau dela idatzi ditudanen artean sozialena, pentsamendutik gehien abiatzen dena. Pertsonaia eta egitura aldetik, bada idatzi dudan istoriorik konplexuena.

Istorioaren sakontasuna orekatzeko, “estilo arina” gomendatu ei zizun editoreak. Halakoa da.

Hitzen atzean ez ezkutatzen saiatu naiz, zehatza eta adierazkorra izaten. Aurretik, testu lirikoagoak idazteko joera izan dut, eta horrekin ere asko disfrutatzen dut, baina lirikaren zehaztugabetasuna ezkutaleku bat ere izan daiteke. Istorio honek muinera doan idazkera eskatzen zidan.

Elkarrizketa pila bat idatzi duzu. Erraza egin zaizu?

Erraza, lanaren barruan. Gogoeta dezente sartu nahi nituen, eta elkarrizketen formak balio izan dit horretarako. Lan asko daukate, baina asko gozatu dut. Batez ere, Nagore eta Irantzuren artekoak dira elkarrizketa mamitsuenak.

Inoiz entzuten da nekeza dela euskaraz elkarrizketa “naturalak” sortzea.

Nagore Vargas, berak esaten duen eran, erdi maketoa da, eta aita ez da euskalduna. Baina euskaraz eta hika ari dira. Erabaki kontzientea eta erronka izan da pertsonaiak Bilbon jarri eta langile klasearen erregistro kaletarra ematea. Iruditzen zait euskaraz erregistro informal hori hala litzatekeela, baldin eta balitz. Hori da fikzioa: nahiz eta errealitatean maketokume bat eta bere aita erdalduna euskaraz hika ez diren ariko, fikzioan sinesgarria da.

Denbora luzez izan duzu istorio hau kontatzeko harra barruan?

Modu lauso batean bai, aspalditik nahi nuen gure haurtzaroko eta gaztaroko giroa literaturara ekarri. Oso inguru euskaldunean bizi naiz egun, baina haurtzaroan eta gaztaroan harreman handia izan nuen Elgoibarko familia erdaldunetatik zetozenekin. Nagorek bazterreko errebeldeak eta errebelde ideologikoak deskribatzen ditu liburuan, eta ni errebelde ideologikoen artetik hurbilago egon nintekeen. Baina bazterreko errebelde batzuen lagun egin nintzen, eta niretzat beste Elgoibar bat deskubritzea izan zen; giro pobreago bat, zikinago bat, droga... Ezkerrari jatorriko beste problematika batzuetatik begiratzen zioten. Eta errebelde ideologikoen artean genbiltzan gazte asko ez geunden hara begira. Intuitiboki bizitako hori dena egosten egon da, eta hori gorpuzten du Nagore Vargasek.

Jende askorekin bildu zara garai haietako paisaien bila?

Nire memoriatik edan dut asko, garai hartako sentsazio eta elkarrizketetatik. Umeak ginenean langabezia, alkoholismoa, hiesa... kalean zeuden. Diagnostikatu ziren lehen hies kasuen liburuak eta desintoxikazio zentroetatik bidaltzen zituzten gutunak irakurri ditut, izebaren istorioa ekartzeko batez ere. Gure herrian dena zegoen batera: ortuak, fabrikak, ikastolarako bidea, zubipeak... Orain, taberna zuloak kristal gardeneko kafetegiak bihurtu dira, “ez daukagu ezer deklaratzeko” esango balute bezala. Iruditzen zait gure gaztaroko hainbat gaitan orria azkar pasatu dela.

Hiesarekin, esaterako?

Bai. Karga sozial ikaragarria izan ostean, diagnostiko soil bat bihurtu da. Eta oraindik bi egunean behin diagnostikatzen da kasu bat. Bazterrekoen gaitz moduan hartzen da; behar ez den zerbaitetan ibili denari gertatzen zaiola dirudi. Nagorek, diagnostikoa jasota aurrenekoz ospitalera doanean, Bilboko marjinalitatearen lagin bat aurkitzea espero du, eta 30 urteko exekutibo bat topatzen du, bere tabletarekin. Kasuen ehuneko handi bat gizon homosexualena izaten da. Zentroan kokatzen ditugunei tokatuko balitzaie, ez genukeen horrela tratatuko gaitza.

Nondik hasten zara Nagore Vargas eraikitzen?

Nire belaunaldiko neska bat nahi nuen, garai hartako errealitatea foku bakarrarekin ez, zeharka ikusten zekiena. Oso identitate gogorreko norbait, hain zuzen, gero hautsi egingo zelako. Nagoreren hainbat bizipenek eta nireek ez daukate zerikusirik, baina nik asko jarri dut Nagorerengan. Identitatearen berrasmatze hori interesatzen zitzaidan, nola izan irmoa biguntasunetik.

Irantzuk dio: “Zaurgarritasunaren kulturaz ari direnek identitate finkoak desegin eta identitate estrategikoak eraikitzeko deia egiten dute. Jantzi-erantziko identitateak”.

Nik emakumea naizela esaten badut, zerbaitetarako esaten dut, ez esentzialismotik. Berdin “lesbiana naiz”, edo “independentista naiz”. Ez dira esentzia bat, zerbaitetarako zerbait baizik. Nagoreren nerabezaroko estrategia da: gorputza jarri, eta bizi. Baina gorputzak topea jartzen dionean, birpentsatu egin behar du bere burua; nola borrokatu gorputz horretatik, bere burua zainduz. Horretarako, hiesak joko handia ematen zidan; diagnostikoa sinbolikoki oso gogorra da, baina bizi zaitezke diagnostikatuta ez dagoen beste pertsona bat adina.

Aitak ereiten du alabaren borrokalari sena. Hark deitzen du Nagore Jenisjoplin.

Aita Nagoreren bitartez ezagutzen dugu. Baina aitaren rola kenduta, Rafa Vargasi arreba eta lagun minena hiltzen zaizkio hiesarekin. “Oraindik bizi da bitxo hori”, esaten du. Ez du Nagore erruduntzat jotzen. Nagorek esaten dio: “Ez balitz izango erabat makabroa, pentsatuko nuke nitaz harro zaudela. Benetako borrokalari bat naizela”. Rafa Vargasen beldurra burgestea da. Nagorek oso intuitiboki bizi dituen garaietan aita pertsona politizatua da dagoeneko, eta ama militante baten semea da.

Ama horrek, Nagorerentzat amonak, eszena gogoangarriak uzten ditu, hiesa duen alaba ziztatzen, Bilbon beste ama batzuekin kondoiak banatzen.

Istorio horiek testigantzetatik ateratakoak dira. Garai hartan, Elgoibarren, Bilbon eta inguruetan sortu ziren hiesaren aurkako komiteetan militatzen zuten ia denak heroinazaleen eta hiesarekin hildakoen amak ziren. Hasieran terapia talde moduan hasi ziren biltzen, baina segituan politizatu zuten beren burua, eta hasi ziren biltzen herriko udaltzainekin, eskoletako zuzendariekin... Kondoiak banatzen zituzten kalean, farmazietan xiringak ez banatzearen kontra protestatu zuten... Biktima posizioan gelditu gabe, antolatu, eta alertak piztu zituzten.

Orratza Nagorerengan iltzatuta, Euskal Herriaren azken 30 urteak agertu dituzu, betiere gorputzari eta sexualitateari lotuta.

Aurretik datorkit kezka hori; Euli-giro liburuko ipuinak ere gorputzetik abiatutakoak dira. Hori gara. Uste dut bereziki gure belaunaldikoen gorputzak gizonen apeta sexuala sortzeko eraikitakoak direla; ez dakit gure amek berdin biziko zuten emakumearen txortagarri izan beharra. Nagorek sexualitatearen bitartez lortzen ditu konplizitatea, ohetik kanpo elkar zaintzen jarraitzeko itun bat, militantziara sartzea eta onarpen intelektuala ere bai. Baina zikiratua sentitzen den momentuan, nahiz besteek ez jakin, bera ez da desiragarri sentitzen, eta ez daki egoten. Hor erakusten da gure identitatearen ardatza gugandik kanpo egon dela askotan, gizonen begirada abstraktu horrek eraiki gaituela. Hortik aske sentitzean, euforiatik kanpo, erakusleihotik kanpo, bere desioetan zentratuago hasten da identitate sexuala berreraikitzen. Eta halere, aldika, faltan botatzen du sexualitatea borborka bizitzea.

Azken horrek, liburuko esaldi askoren pare, balio lezake hala Nagorerentzat nola Euskal Herriarentzat. Beste batean, Irantzuk diotso: “Jarrera bati luzaroan eusteak maskaldu egiten gaitin”.

Maskaldu, estrategikoa izateari utzi, eta esentziala bihurtzen delako. “Horrela dira gauzak, eta listo” esaten duenak, seinale identitateak herren egiten diola. Indarrak sekulako garrantzia izan duen garai batetik gatoz, eta plano teorikoan ikusten dugu indarraren irudiak hautsi egingo gaituela, baina kolektiboan ez dakigu ahultasuna kudeatzen.

Nobelan Bertsolari Txapelketa eta Alfonsina Storni agertzen direnean, kasik badirudi Uxue Alberdi sartuko dela eszenan. Nola kudeatu duzu hori?

Konplikatua izan da, irakurlea istoriotik ateratzeko arriskua ikusten niolako. Stornirena garrantzitsua zen niretzat, arrazoi pertsonal batengatik. Bertsoenaz, berriz, Nagore ingresatuta dagoen garaia 2013ko abendua da, eta Txapelketa Nagusia jokatzen ari da orduantxe, non eta Nagore ingresatuta dagoen Gurutzetako ospitalearen ondoan. Askok futbola sartzen duten moduan, neure buruari lizentzia eman nion buruz buruko bat sartzeko; batez ere, Maialen Lujanbiok eta Amets Arzallusek egin zituzten gaien hautuak erabat lotzen direlako nobelaren gai zentraletako batekin; zaurgarritasunaren eta heroien kulturaren auziarekin.

Nobela amaieran, otarrain bat ageri da, identitatearen berrasmatzearen metafora.

Horrek ere bientzat balio du. Azal bakoitzak bere garairako balio du; mamia ez denean kabitzen azal horretan, azal berria sortu bitarte derrigor pasatu behar da bigun zauden garai batetik. Otarraina bere azaletik ateratzen denean, gainera, hutsik dagoen azalak benetako otarrain bat ematen du; bizirik dagoela dirudi. Azal berria eraikitzen hasten denean, ez gara konturatuko.

Getarian amaitzen da nobela; plazer eszena bat da, eta Gramsci irakurtzen ari da Luka.

Erritmo handiko nobela da, eta irakurlea frenatu nahi nuen. Jenisjoplin borrokalari baten istorioa da. Eta borroka eta lasai bizitzea ondoan jartzeak ez du esan nahi idealei uko egin eta konformismoan bertan goxo geratzea. Nire helburua kontrakoa zen.

Batak ez dezala bestea jan.

Horregatik bukaeran bata besteari plazera opa diote, janari goxoa jaten dute, itsaso aurrean ardoa edaten dute, baina, une batean, sozialismoaz hitz egiten dute; ez diote borrokalari izateari utzi.

Fikzioaren distantzia behar dugu iragana kontatzeko?

Nik behar dut, eta uste dut beti behar izan dugula. Lehorrak zaizkidan egoera askotara hurbiltzen nau fikzioak. Benetakoago sentitzen ditut. Errelatoen borrokan, fikzioak marrazten du norberaren benetakotasuna, eta gero fikzioa ere sistema erreal batean kokatzen da, zeina ez den libre. Hor dago bueltaren buelta.

Zer diozu zure belaunaldiaren benetakotasunaz?

Badira gure belaunaldiaren sentsazioak jasotzen dituzten lanak, baina ez dute pisu handiegirik. Jon Benitok Bulkadak poema liburuan [Susa, 2010] esaten zituenekin oso identifikatuta sentitu nintzen. “Gu ez ginen gure jendea”, uste dut esaten zuela. Gu baino hamar urte zaharragoak direnek oso garai kolektiboa bizi izan zuten, eta euren diskurtsoek eduki dute ibilbide bat. Baina gureak ez. Bertsotan ere urte batzuk badaramatzagu kantuan, esan ditugu gauzak, baina enkofratua falta balitzaigu bezala da. Aurreko belaunaldiaren anai-arreba gaztetxoak izan gara, haiengandik ikasitakoak. Eta guk zer bizi izan dugu? Zergatik ez dugu halako segurtasunik politikaz hitz egiteko? Zer da politika gure garaian?

Galdera gero eta zabalagoa dela dirudi.

Interes handia sortzen dit, horregatik, gazteagoei begiratzeak. Garrantzitsuena kontzientzia da, ez gaudela gizartetik kanpo, eta politikaren parte garela. Denbora behar da, eta hitz egitea, diskurtsoari forma ematen joateko. Garai guztietan gertatzen da.