Etxebarria Toribio
1887-1968
Nor zan
«Zuzen ibilli eta
jarraitu onena;
lora eder guztieri
ezti billa eztena;
ta iñon txarra nai gabe
itxain gure azkena» [1].
Orra or, gure euskal-idazle onen jokabide ederra.
Eibarren jaio zan Etxebarria Toribio. Eta erriko eskolara ibilli ondoren, damaskiñazalle ofizioa ikasi eban.
Baiña, ogetasei urteko zala, Aiuntamentuko sekretaritzaren eskribiente sartu zan.
Izan bere, «letretan dan guztia jakin bearrean», asko leiduta ta ikasita egoan ordurako. «Ez zan pasau iñungo eskola nausitik, baiña berezkoa ekarren. Bere buruz ikasi eban dakianik geiena» [2].
Gero, aldi aretako Eibarko sozialismu-giroan, ALFA sortzen eta aurrera ataratzen berak egin eban bearrik geiena, ta bertako zuzendari izan zan amabost urtean. «Bere azierturik aundiena, dudarik barik, armagintzatik josteko makiñak egitera aldatzea izan zan» [3].
Azkenengo Errepublikearen asieran, CAMPSA-ren ordezkari izateko izentau eban Gobiernuak, eta iru urtean ordezkari izan ondoren, azkenean bertako zuzendari egin eben.
Baiña gerratea sortu zan eta erbesteratu egin zan.
«Eta urteak joan ta etorri,
ta urteak etorri ta joan,
au mundu zabal guztia
ziero ibillita eban;
ta bere kapelapeko
igartutako arpegian,
zeru urdin guztietako
laztanen gozoa zeroian;
bideetako ikuskizunen
ederra begien barruan,
eta ia egun urteko
soñuak belarrietan» [4].
Erbestean euskaltzaletu zan, gizon eldua zala; erbestean alegindu zan:
«Norberana ezagutzen
norberana maitaturik,
norberana jarraitzen
ta norberana jasorik» [5].
Eta leidu ta idatzi, bere Eibar kutuna gogoan ebala, lan ederrak egin ebazan.
Idazlanak
Liburu asko irakurri ebazan gure «Ibiltarixak».
«Baiña bat —Biblia Sacra—
nere bizi guztirakoa;
milla urtean baneu be
ezin agortutakoa» [6].
Idatzi bere ainbat liburu idatzi ebazan. Begira:
«Flexiones verbales de Eibar». «Euskera», 1963-64. «Su extraordinaria capacidad de trabajo, su conocimiento de idiomas, así como su sano criterio y orden, han hecho posible que en pocos años su labor sea tan copiosa. Y entre sus trabajos descuella, por el interés que representa el conocimiento de las formas de conjugación eibarresa en su doble aspecto de habla local y contribución al tan deseado atlas lingüístico del vascuence, el metódico estudio de las flexiones verbales de Eibar» [7].
«Lexicón del euskera dialectal de Eibar (Arratetikuen izketia)». «Euskera», 1965-66. Lan ederra ta sakona, benetan, auxe bere, bere emazteak lagunduta egiña. Amar milla berba inguru dira, eta berba bakotxaren ondoan, zelan erabilten dan adierazoteko, folklore, esakerak, istoria atalak eta abar dakarz.
«Ibiltarixanak». Zarauz, 1967. Bost liburu batera. Lenengo liburu biak poema antzera eginda dagoz, itz-neurtuz, Biblia, Eibar ta «Ibiltxarixaren» ibilteak oiñarritzat arturik. Irugarren eta laugarren liburuak, «olerki» txortak dira. Eta bostgarrena itzulpen bat da, itz-lauz: «Testamento Zarreko iru andrakume», «Tobias» eta «Job», eta «Margarita Nafarruako erregiñan ipuin batzuk».
Liburu orretan agertzen da Toribioren fedea, jakituria, izadi-zaletasuna, gatza.... Toribioren gogoa ta biotza.
«Ondakiñak». Argitaratu barik.
«Euskera», «Euzko-Gogoa», «Egan», «Olerti», «Eibar» eta beste aldizkari batzutan bere argitaratu ebazan idazlan batzuk. «Arratetiko bat» erabilten eban batzutan izenordetzat.
Erderaz bere idatzi ebazan bost-sei Lburu [8].
Azkue Eusebio ta Arrese Beitiaren antzera, erri-olerkari bat dogu Toribio. Eta Euskalerria ta euskaldunak (Eibar ta eibartarrak, batez bere) ezagutzeko berebizikoak dira aren liburuak.
Euskera aldetik bere, Azkue ta Arrese Beitiaren girokoa dirudi. Erri-erriko euskera darabil (Eibarkoa), erritarkeri ta guzti; eta itzez, aditzez ta esakeraz oso aberatsa da. Eibarko euskera «mordoilloaren» kontra berba egiten dabenak ixiltzeko erakutsi ederra.
«Ya verán mis buenos amigos de Eibar, que aunque no he dejado de hacer algún esfuerzo para ahorrar erderismos en el léxico habitual de lo que fue la Casa del Pueblo, los corrillos de la Plaza de Unzaga, las veladas de Lagun-artea y los cien mentideros de la villa en que se discutía lo divino y lo humano en el viejo habla que hubimos de nuestros padres, no he tratado de hacer agua destilada, un producto químicamente puro que no le va bien a la salud. El agua potable que sirve a la vida, es la que desciende de la montaña arrastrando consigo ciertos elementos minerales que arranca a las entrañas de la tierra al pasar por los distintos yacimientos de su recorrido, y que desde el punto de vista de la química le son extraños» [9].
[1] «Ibiltarixanak», 138-garren orrialdean.
[2] San Martin Juan, «Ibiltarixanak», itzaurrean.
[3] Ibidem.
[4] «Ibiltarixanak», 308-garren orrialdean.
[5] Ibidem, 163-garren orrialdean.
[6] Ibidem, 346-garren orrialdean.
[7] San Martin Juan, «Euskera», 1963, 54-garren orrialdean.
[8] Ikusi: «Ibiltarixanak», itzaurrea, eta «Escritores euskéricos», 73-garren orrialdean.
[9] «Ibiltarixanak», 237-garren orrialdean.