"Kirikiño" Bustintza Ebaristo
1866-1929
Nor zan
Kirikiño. Ona emen beste idazle bikain ta ospetsu bat. Nork ez dau ezagutzen Kirikiño? Nork irakurri edo entzun ez ditu arek idatziriko ipuin barregarriak? Euskaldun zaarrak, beiñik-bein, geienak ezagutzen dabe Kirikiño. Izan bere, nor izan da arek legez ain gozo ta sakon erriari biotzean ikutu deutsona? Eta zergaitik? Errikoia, egokia, atsegingarria izan zalako. Orrexegaitik, orrexegaitik izan zan euskaldunentzat ain begiko ta gogoko [1].
Mañarin jaio zan Buztintza Ebaristo. Baiña mutikoa zaia, Almansara (Albazetera) aldatu ziran bere familiako guztiak. Leendik bere an eukazan Ebaristok anai bat abade ta arreba bat ezkonduta.
Almansan egin eban batxillerra. Eta amazazpi urtegaz, Madrillera ioan zan, injenieru karrerea egiteko asmotan. Baiña, asmoak asmo, karrera ori itxi, ta fisiku-matematiku jakintzetan lortu eban lizentzi-gradua. Gero, Almansan eta Siguenzan (Guadalajaran) egin zituan urte batzuk irakasle. Baiña berari lagundutera Bilbora etorteko deia egin eutsan Azkuek; eta, erri-miñak eraginda, Bilbora etorri zan bizitera, 1899-garren urte inguruan. Arrezkero, berton bizi izan zan ii aurretxorarte.
Bilboratu zanean, berealaxe sartu zan euskal-literaturearen biztuera-giro barrian eta Azkueren laguntzallerik onenetariko izan zan, bai aren Iztegi nagusia atonduten, bai «Euskalzale» aldizkarirako lanak egiten. «Mañari» izan zan, aldi aretan, bere ezizena.
«Ibaizabal» aldizkariaren zuzendaria bere izan zan urte bian (1902-1903). Eta bere idazlanak «Bloa» izenordeagaz izenpetuten zituan.
«Euzkadi» egunerokoaren euskerazko zatia bere berak egin eban 1913-tik asita, amasei urtean. Eta orduantxe egin eban guztiz entzute andiko bere izenorde «Kirikiño».
Baiña gure idazle ospetsu onek egin eban lanik andienetako bat (ixileko lan txalogarria) euskera irakasten egin eban, Bizkaiko Diputaziñoak jarritako ikastolan. Gogo andia bear da orretarako eta bene-benetan maite izan bear da norberaren erria ta norberaren erriko berbetea. Ondo be ondo bete eban Kirikiñok beiñola berak esana: «Noberen erria ta noberen erriko berbetea ta noberen erriko lege ta gauza guztiak, Jainkoaren kontrakoak izan ezik, bere gurasoak eta bere anaiak legez maite izan bear dauz gizonak, zintzoa izateko» [2].
Euskaltzaindia sartu-barri egoalarik, gorabera ta asarrealditxo batzuk izan ebazan Euskaltzaindiko batzukaz. Eta ez eban euskaltzain izaterik gura izan. Dana dala, izenez euskaltzain izan ez arren, izan bai izan zan bere egitadeetan.
Il baiño ille batzuk lenago, bere jaioterrira joan zan bizitera. Eta bertan il zan [3].
Kirikiño dogu gure bizkaierazko euskal-literaturearen gatza, umorea; berau dogu gure euskaldun izatearen alderdi barregarria erakutsi deuskuna, gure erriaren zuurtasuna ta zorroztasuna agertu deuskuna, erritik bertatik artuta [4].
Berak diñonez: «Arazo astunak erabilli oi dabezan gizon guztiak egiten dabena da, noz-edo bein olgeta batzuk egin, arazoak alde batera utzita, eta ori egiñaz, atseden (deskantsu) aundia artzen dabe.
»Guk be gaur orixe egin bear dogu, olgeta batzuk esan, ta barre batzuk egin. Barre egitea osagarria da, barrerik egiten eztauna galdua dok» [5].
Euskaldunen umorea da Kirikiño; umore jatorra euskera ederrez jantzita.
Idazlanak
«Abarrak». 1918-an argitaratua.
«Bigarrengo Abarrak». 1930-ean argitaratua.
Liburu biak baten argitaratu dira oraintsu. Aita Onaindiak argitaratu ditu eta Kirikiñoren beste idazlan batzuk bere erantzi deutsoz.
Zer dira «Abarrak»? Egilleak berak erantzungo deusku:
«Ona emen abarrak deitu dautsedan irakurgaitxu oneik.
»Egurgiñan sartu naz ni gure euskera ederraren oianean. Bertan ain ugari dagozan zugatz enbor-lodidunak eta euren besanga ta adar andiak ebagi ta gertau ta ekartea izango zan nire atsegiñik andiena; baiña ezin; orretarako bearrak dira, ba, beso ta aizkora andi zorrotza. Nire besoa ta aizkorea, barriz, bata makala ta bestea zorbatzik bakoa dira.
»Lan ori eziñik, zerbait orraitiño egin gura ta, egur meiari, abarrari ekin deutsot, eta besarkada auxe gertau ta ekarri dot. Aal izan dodana. Egur me au be zetarako edo atarako bai-da. Su andia egiteko, egur iodia izetuteko, leenengo abarrari ezarten jako sua, ta onegaz ari gero. Irakurgaitxu oneik be gogo askotan sortu leie euskeraz irakurteko zaletasuna. Txikiak, meiak, arin-ariñak, errazak, barru gitxidunak, geienak barre batzuk eragitekoak izanik, euskeraz irakurten bape zalea eztanak onakoxeak atsegiñez artu leiz, ta eurok, abarrak lez, bere gogoan sua biztu...
»Irakurgaitxu oneik geienak jasorikoak dira; batzuk antxiñakoak, nik neure aitari entzunak, eta berak bere aititari; beste batzuk neuk batu dodaz or-emen, neure aldian; beste batzuek neuk asmauta be bai-dira, guztitara» [6].
Orra or, bada, Kirikiñok berak argi-argi esanda Abarrak zer diran eta zertarako diran.
«Abarrak» dira bere idazlanik onenak, eta geien irakurri diranak bere bai.
Beste idazlan asko bere egin zituan eta bere denporako eguneroko ta aidizkarietan agertu ziran geienak.
Teatro-saillean bere zerbait egin eban: «Anton Berakatz», bere ipuin bat («Azeriari azeri») eratuta. Euskeratu bere egin ebazan erderazko antzerki batzuk; baita gipuzkoerazkoak bizkaieratu bere.
Erriarentzat ain atsegingarriak izateko bere idazlanak zer egin ete eban Kirikiñok, gure euskal-idazle ta periodista jatorrak? Jokabide eder bi artu.
Alde batetik, gai «txikiak, meiak, arin-ariñak, errazak, barru gitxidunak, geienak barre batzuk eragitekoak» artu zituan. Eta, bestetik, euskaldunak erabillen euskera erabilli, bere aldiko erriaren euskera, apur bat garbituta, jantzita ta orraztuta: «Euskera zeatzaren zalea bazara, urrean sarri musturra okertuko dozu irakurgaitxu oneitan aurkituko dozuzan erderatiko itz ugariak ikusita; baiña gogoratu eikezu eurok eztirala idatzi eun urte geroagoko euskaldunentzako, ezta gaur euskera zeatz-zeatza ta erdel-antz apur bat daben itz bakoa jakin ta erabilli oi daben euskaldun banakarentzako bakarrik be. Ez; eurok idatzi dira gaurko euskaldun geienak dakien euskeraz, geienak irakurri ta ulertu al dagien euskeraz» [7].
Orrexegaitik, Kirikiñok darabillen euskerea erreza, jatorra, ederra ta atsegingarria da. Au da au euskera! Zelako alkar-izketa bizi ta jatorrak darabilzan! Zelan dakian bere lanak gatz-ozpiñez gozatzen!
Alan da guzti be, bere aldiko semea izan zan Kirikiño bere. Eta garbikeri batzuk agiri dira bere idazlanetan. Baiña uskeriak dira bere lan ederraren barruan.
Sarri-sarri aztertu ta irakurri bearrekoak dira Kirikiñoren lanak. Irakasle ona be ona dogu euskera ondo ikasteko. Bera dogu gure jarraibide euskeraz ondo idazten ikasteko bere, bere idazkera jatorra geugandu ta geuretuteko.
«Gaurko euskaldunak eurak direan legez artu bear dira, ta ez ibilli etxean beorraren billa. Itxi daiguzan, orain bein-beiñean, berba zaarrak, iñok ezaututen eztabezanak eta berba barri asmauak, eta jarraitu daiogun geure euskera nastutxuagaz, eta esan daigun: Naita anka barik egon, bizi daitela Simon» [8].
Jarraibide ederra ta zuzena, benetan! Izan bere, konturatu ordua dogu:
«Ezin danean egin gauza bat nai dan lez,
egin bearra dala ondoen aal dan lez» [9].
[1] «El solo atrajo a las letras euskérikas más lectores que todos los autores de la otra dirección (purista) juntos» (Altube Seber).
[2] «Abarrak», 205-garren orrialdean.
[3] Buztintza Basili, bere lobeagaz ezkonduta egon zan (1909). Ez eben seme-alabarik izan.
[4] San Martin Juanek eta Bilbao Felixek egin dabez, arrezkero, Kirikiñoren antzerako lan eder batzuk. Ikusi: «Zirikadak» eta «Eztenkadak», eta «Ipuin-barreka».
[5] «Abarrak», itzaurrean.
[6] «Abarrak», itzaurrean.
[7] «Abarrak», itzaurrean.
[8] Ibaizabal aldizkarian, 1902, irailla, 3-a.
[9] «Abarrak», 258-garren orrialdean.
[10] «Abarrak», 140-garren orrialdean.