Irakurle
Orixe
«Biotz-begietan»
Xabier Lizardi
Verdes Achirica, 1932
Labur adierazi nai nizuke, liburu oni dagokionez, emengo olerki guzien iritzia. Olerkari edo diralako gizasemeetaz luze mintzatzea, olako oriek laiño legunez estaltzea, askori errez bezain neke zait neri beintzat. Erabateko gauzak ondo esatea, batez ere yakintza-arauz esatea, nornairen mende ez dago; baiña nolabaiteko gauzak izyarioka esatea, nork ez dezake?
Olerki gauz oetan, bakoizka ta zeazkiro gauzak adieraztea da bearrenik eta zaillenik. Beraz, sarrera-itzok alper ez izatekotan, asi nadin olerki bakoitzaren iritzia ondozka azaltzen.
Onela diote nik olerki bakoitzari ezarri nition oarkizunak:
Yaun errukiorra.— Erderatik itzulia, dio berak. Gogai ederra du erderazko amalauko onek, baiña euskal-belarriendako gogor-antxa dirudit.
Oia.— Yatorra, gauzak berak dakarrena. Egizirrara sartzen du barnean. Ba du gautarren aurka ziri zorrotza:
Ai, nolako zoroak
gauez kalerik-kale
ibil oi-diranak!
Arkiko aal-dituzte
asun miñez beterik
iñoiz beren oiak!...
Mendi-gaña.— Aski polita. Olerkari on batek bere dunik uka ez lezaken adiñakoa; baiña liburu onek olerki aulik ba lu, nere ustez aulena:
Zeru-azpia.— Xoragarria. Prantzesetik mamia dun arren, euskal-axal goxoa du.
Aldakeri.— Idurimen yostanaia ta adimen zailua au egilleak. Olerki au bulkoz yoria ta gizon oartuarena da.
Xabiertxo'ren eriotza.— Bikain bikaiña. Aita siñiste berodunak, semetxo yaioberria garai artan il zaiolarik, yaiotza'taldeari eratxikitzen dio:
(Ataritik) — Etxeko-andre ona,
kantatzerik nai?
Belen-zaleak gera,
sari-ustez beteak
zure zai...
— Biyoaz! — Ez, maitea,
begira zaien...
Gurea iñoiz, azita,
oiek bezela ibiltze'
aal-uken!
(Ataritik) — Etxeko-andre ona,
abesterik nai?
Gabon-zaleak gera,
ezin-etsiz beteak
zure zai...
— Zuzen diok. Aur Onak
onetsi bitza!
Sartu mutil ederrok,
seaska-alderaturik
yaiotza.
Sartu, ta yo, beldurrik
gabe. Gaxoa
lotan dezute, bañan
otsak astindu-gaitza
du loa...
Yo, bai, gaur baita Aur Ona
yaiotzekoa!
Yaiki, biotz autsia,
pozezko yaia baituk
gaurkoa!
Au idatzi digunak ba du biotzondo.
Neskatx urdin-yantzia.— Goxoa, errexa, ugaria, zailua, laisterra.
Bultzi-leiotik.— Zirrara ematen du egiaren egiz. Gaiari dagokion bezain zailua ta laisterra da.
Paris'ko txolarrea.— Oartua ta zirrarakorra ageri zaigu ontan ere. Izkuntza mendean du, euskeraz iñork ba. Ederraren susmo bizi bizia du. Zenbait lerro erakusburuz aldatu nai ba nitu, guzia alda nezake.
Otartxo utsa.— Selgas'en «La cuna vacia» gogora dakar idazpuru onek, baina ez olerkiak. Meaxka da, ez ordea belaxka. Beti dugu gizaki ta beti euskotar gure Lizardi.
Agur!— Buruzkoegia dirudit. Ba ditu olako beste zenbait ere. Biotzaldiari noizpenka indarra ken lezaio.
Biotzean min dut.— Bere aldikoa da. Emen agertzen ditu doairik garaienak batean. Guzi guzia alda genezake, baiñan ikus lerro ok:
Ol bat yaso ta ikusi
dut musu ximela:
parre-antxa, bizirik
ba'lirau bezela:
(Ots!
ots!
ler adi, biotz!)
ordun, izar bat biztu
du nere gau beltzak.
Begioi malko ixil bat
dardarka darite.
Noizbait itxaro-kabi
biur dan biotzak:
(Ots!
ots!
yauzika, biotz!)
«Agur! (oiuka dio),
gorputz ximur maite!
Agur, amonatxoa!
Egun Aundirarte!».
Zuaitz etzana.— Bikaiña, oartze aundikoa. Zugatzaren bizitza yator yalkia dago. Au egin duna ez ote litzake antzerkigille ere? Bizitzaren eta gizabiotzaren zizkuak ezagunak edo ditu.
Urte-giroak:
I. Bizia lo.— Ugaria, oartzez yauntzia, berekia, egitsua. Ni bezelako baso-semeari ere ozki eragiten dio.
II. Sagar lore.— Aurrekoaren kidekoa, iduripenez aberatsa.
III. Baso itzal.— Lenaren antzekoa. Tolosa'ko Olerti-yaiean sariztatua. Lau urtaroeri dagozkion olerki oetan, gizon umoa ta agoxuria agertzen da Lizardi.
IV. Ondar gorri.— Ausaz, oberena. Lau urtaroen zitua berekin du. Azken zatia biotz-ixuria du, sendoro ordea:
Ta zuek nora, txoriok, saldoka
zoazte, iraduz urrundu-bearka?
Adiskide Urretxindor il zaizute,
ta aren ilkizunetara
—egoak ikara—
berandu beldurrak al zaramate?
Oi, zein dan ituna
beera-bear au!
Nik ez nai eguna
biurtzerik gau!
Giroen argia galtzerakoan
leen-oiantzuna dut ozen gogoan
Iru giro izanok, nik dei ta atozte:
nork-zeren saria ekardazute:
batak itxaro, besteak berbizte,
irugarrenak bizitza-indar bete.
Oro bear zaituzte ene biotzak,
Leen-min baidamada neurtitz zaarren otsak!
(Negu) Ikus bezat, Yauna, bein ta berriro,
otalore eziñegona...
(Udaberri) Bekusat sagasti gazte elurgiro,
udalen sort-oge dana.
Ikus bitzat arako irusta-saillak
eskuan ditutela ardo-txanbillak.
Entzun bezat iñoizko olerkaria,
zelaiean baitzun lur yauregia...
(Uda) Yainko-muño-gaiñetara baño leen
(ederra baita bizia!)
urrezko itsaso bebilt urduria
Itzal dudala laguntzaille lerden.
(Udazken) Ta udazken-atsarreko goiz batean
esnatu nadi Yainkozko betean!
Arrigarria da zati au. Nik ezagutzen dudan lirikurik aundienaren zatirik ederrenari batere ez dio zorrik.
Eusko-bidaztiarena.— Izkuntza pinpirina, aundikitarra, zarpazu esan dioten andere aberats batek aterako luken yantziz yantzia.
Asaba zaarren baratza.— Ugari guzizkoa, besteak bezela.
Izotz ondoko Iguzki ta Gure mintzo azken-orduan egiñak ditu. Landuak noski, ez orde bear bezain legunduak. Itz berri ta aditz-yoku berri zenbaitek
olerti-guriña kendu egiten diote. Egi egiz dio izkuntzari buruz:
Muinki dut estu nere eder
besoetan, ta atsa yaurtiki,
ta ura bai, egin zan aoan abesti.
Arrats gorri.— Egunaren eta Gauaren asmakai bat asmatu digu. Maitearekin illunabarrean dagola goibeldu egiten zaio laztanari begia.
Begia argitzeko ipui bat ialkitzen dio. Gaua ta eguna zer dan adieraziz.
Gaua Egunaren ama ta iltzen diran egun guzien ama. Gauak ereiten ditu illun sakonean ainbeste ta ainbeste izar, eguzki biurtuko diran aziak.
Irteera (exitus) guziz berri ta alaia du. Izadiaren olerkari dugu Lizardi. Ta onela agertzen zaigu idurizko ipui eder ontan.
Bi maite illunabarra arrats-gorri dagola, gero itzalita izarrai begira, olerkari negarti beltz-ikusten dun batentzat zer nolako gaia! Garai orrek geienari negar eragin die: Lizardi'k ordea, ortantxe pozbidea bilatu du.
* * *
Oetxek dituzu Lizardi'ren olerkieri ondozka ezarri nitien oarkizunak. Ez diet ezer kenduko, ez eratxikiko, irakurri-ala lenengo nere iritzia sendotu egiten baitute.
Erabat esateko: bulkoz, iduripenez, biotzondoz, agoxuriz izkuntzaz, oso guzizkoa dugu Lizardi. Euskera zar ezagunbageak dun muña atereaz, lirikarako aukerakoena dala garbi adierazi digu. Ainbeste esangai, ainbeste itz doi erabiltzen ditu; kirioz ta odolez yantzia da; euskera erpineraiño landu digu. Gurean orainarte ez du izan kiderik, nekez duke garaitzailerik.
E-tzazula eriosuar irakur emengo olerkirik, ahapaldia arnas batez asi ta buka; ez ta, agiz, lerro osoka; lerro erdika, laurdenka, itz bakoizka, gauzak eska dezan araura baiño. Mandoaren ur edateari baiño oiloarenari areago zagozkio. Ederrak uki-bera ba zera, miazta ezazu astiro egileak ain begiratuki bildu digun ezti gain gaineko au.