Bertsolari
Jose Garmendia Arruebarrena
«Iztueta'ren olerkiak»
Juan Ignazio Iztueta
Kardaberaz, 1978
«Las contiendas poéticas a juicio de árbitros que las califiquen, como se practicaba entre los famosos arcades, son uno de los juegos más frecuentes entre la gente campesina, marinera y artesana de Guipúzcoa. Todos, puede decirse, nacen poetas, todos versean y ninguno escribe sus versos; pero apenas los cantan, corren de boca en boca por todos los pueblos, y la alabanza o vituperio del magistrado íntegro o injusto, del hombre o de la mujer viciosos o ridículos, el elogio o la burla del diestro vencedor o del presuntuoso vencido en los juegos públicos, todo está sujeto a esta inexorable magistratura de los bersolaris populares, cuya libertad es indestructible y se puede decir inatacable. Siendo esta verdadera costumbre un verdadero baluarte que, fundado como el de la imprenta en la opinión pública, ataca las usurpaciones y atentados de la arbitrariedad, no es extraño que los satélites de ésta, que por igual los encuentra aun en los países más libres, procuren socavarlo y cuando no, dirigir a él a los menos sus rabiosos e inútiles tiros».
(Del folleto escrito por Iztueta y publicado en Londres
por Pablo de Mendivil en 1825
como presentación de su libro de danzas).
Joan Inazio Iztuetak dauzkan ainbeste alderdi eder eta arrigarrien artean, ba dago bat oso gutxi ezagutzen dana, ta laburki bederik, ikasi bearrekoa: Bere bertsolaritza, bere olerkari-arnasa. Zalantzik gabe, esan dezakegu, oraindik Iztuetaren alde au ez dala bear bezela ta gutxigorik ere ikasi ta aztertua izan. Eta ori, erriko gaiak erabiltzea ta bertsotan jarri ta abestea, bere joerarik aundiena izan zala. Lan ortantxe, ain zuzen, Iztuetaren nortasuna ta ospea sendotu ta zabaldu ziran eta.
Joan Inazio Iztueta mutill argia zan. Eresi ta musikarako, belarri onekoa. Gaztetandik sortu zitzaion ba, olerkari antzera mintzatzeko gogoa ta irrika. Zalantzik gabe, Iztuetak bertsolari ta olerkari arnasa zeuzkan, eta griña onek iraun zion il zan arte. Inguru guztiari begiratzen ziola, zentzu denak zabaltzen zituala edozeiñ erako giroari, eziñ esaneko zaletasun bat bere barru-barruan nabaritzen zuala... bere goi-atsa irtetzen zala esan dezakegu, lau bertsotako aapaldietan bere «Gipuzkoako Kondaira» ta beste bere lanak, bertsolari abesten zituanean.
1802'ko otsaillan, Billabonan, Amezketako Zabala ta Hernaniko Txabalategi bertsolarien artean eratu zan leiaketan, epailari aukeratua izateak, nik uste det zer-edo-zer baiño geyago ere esan nai duala. Artean, 33 urte besterik ez bazeuzkan ere, Goierri'ko mugetatik aruntz, Gipuzkoa osoan ezaguna zala, garbi asko adierazten du. Bere dantza liburuan, Iztuetak berak esaten baldin badigu ere, berak ezinda, bere ordez Pernando Amezketarra joan zala.
Leiaketa klase auetara zeñen egotzia zegon, eta beroietara nolako zaletasuna zeukan, garbi asko adierazten digu Ladislao Velascok [1] itz-egiten digunean, «del certamen más notable que ha conocido este siglo» (siglo XIX).
Iztuetak bertsotako zeukan joera ta zaletasun auek, (bere bertsoetatik zati txiki bat besterik ez degu ezagutzen), trebetasun aundiegiarekin, Karmelo Etxegarai jaunak esan zuala ezeztatzen dute. «Iztueta manejaba a su arbitrio la prosa vascongada, pero no así el verso, que se le mostró siempre rebelde... a excepción de una sola, en que su alma apenada gimió con acentos tan intensamente sinceros, que logró encontrar la expresión artística del estado de ánimo».
Guretzako, iritzi okerra benetan Etxegarai'rena. Iztuetari bertsolari arnasa ta goi-atsa ukatzen dizkio.
Oso beste erara pentsatzen zuan Manterola jaunak, 1787'ko bere «Cancionero»an [2], Iztueta «es uno de los que con más entusiasmo han cultivado en este siglo la hermosa lengua eúskara» esan ondorean, auxe esaten digu: «Como poeta nos ha legado además de buen número de versos sueltos desparramados en sus obras y varias pastorales y villancicos, una preciosa composición que se publicó por primera vez hacia 1844 con el título de "Iztuetak bere emazte Kontxesi'ri biak ezkongai zeudela ipinitako itz neurtuak"». Irakurleak ikusiko duan bezela, Juan Inaziok goi-ats au bazuan bertso ta olerkietan ere. Artzantza ta beste gai askori buruz bertso asko egin zituan. Gau-abestiak ere idatzi zituan. Alditxarrez, ez ditugu ezagutzen artzaiarenak eta gabon kanta oiek. Batzuek bakarrik oiturakoac. Baño agertzen zaizkigu Juan Inazioren garrantzia, irri-zuri eta ziurtasuna. Zalantzik gabe, bere gazte denborakoak noski. Ez da arritzekoa «Txuri» edo «Kapagin txikia» deritzeziela jakitea.
Jesus Elosegi Irazusta jaunak arkitu duan, 1808'ko jorraillaren 28'ko agiri batean, Iztuetak, Logroñoko kartzel ixillean iru egun zeramazkiala, ta zeaztasunak Joan Inaziok berak auzitegiari ematen zizkiola, irakurtzen degu: «el reo presentó tres pliegos de papel que había pedido para hacer unos apuntes, los que se le dieron, y en ellos extendió en Bascuence unas canciones que compuso en Zaldivia sobre el nacimiento de Ntro. Sr. Jesucristo, sobre los preceptos del Decálogo, desengaños del mundo y penas del infierno, los que suplicó se tuvieran presentes para prueba de su modo de sentir en los puntos de creencia cristiana que abrazan; y aunque por las dificultades de su inteligencia parecía inútil el unirlos a la causa, mandó el Inquisidor se unieran, y en ella existen» [3].
Emen daukagu balio aundiko aipamen edo aitormen bat, naiz bakarrik izan, «para prueba de su modo de sentir en los puntos de creencia cristiana». Onek ez du esan nai, beste gaietzaz ere tankera ontako aitormenik egin etzuanik.
Oraiñ esandako agiri ontan aipatzen diran abestiak, «Gau pozgarriagorik» eta «Gure Jainkoak» izenburuarekin, erlijio-kantuen atalean jartzen ditugun aurrenekoak ongi izan ditezke.
Ez «Jesusen jayotzako gau pozgarritsuan» atalean datoztenak. Ayek, aita Antonio Zabalak dion bezela, berandugokoak dira. Iztueta eldu edo zartu zanekoak. Ta au, arrazoi askorengatik. Aietako bat, Iztuetaki «jauna» ezartzen diotelako. Errege-seme Bonapartek egin zuan eusko olerki errikoien bildumatik, eman zien aita Zabalari, gabon kantuen bertso-papel au. Chikago'ko New Library'an, arkitzen da gaur. Santa Ageda, Eguberri Urtezar, San Joan... gauekoen antza dute bertso auek. Eta Iztuetak ala erabiltzen ditu [4].
Iztuetak Dekalogotzaz egin zituan kantak ez ditugu ezagutzen. Inpernuko zigorraz eta mundu ontako etsinenaz egin zituanak berriz, «Nere kristau maiteak» izenburuarekin, Tolosan, 1895'an, bere bigarren agerraldian, argitaratu zuan bere dantza liburuko 191-194 orrietan daudenak, dira seguru asko. Edo obeto esateko, «Aste santua dator» deitzen zaienak. Ok baldarragoak dira. Aiek, ikasiagoak eta fiñagoak. Zaldibiko lapur baten auzian arkitzen ditugu, «Zubitako lapurra». Gero, «Nere kristau maiteak»ean finduak izan ziran-ba.
Iztuetarekin artu-eman aundiak zeuzkan, Juan Frantzisko Albisu de Yrivek idatzi ta aldatu zituan. Baiñan, ez zortziko, bost bertsoko aapaldietan baizik. Itz bukaera gordetzen zuala. Ez ordea metrika edo neur-bidea. Gure lagun Lorentzo Sukiak dionez, au exkax-xamarra da. Guk, orregatik, zortzikotan eskeintzen ditugu. Zuzenketak aipatutako Lorentzok egin ditu [5].
Oiexek dira Iztuetaren aurreneko kantak. Baldar-xamarrak. Janseniotarrak. Manikeotarrak, agian. Joan Inazio Iztuetak, dotriña ikastekoan, sermoita mixioetan entzun zituan gauzen oiartzuna, dudik gabe [6].
Oitura-olerkietan sartzen ditugunak ere garai ontakoak dirala, dirudi. «Eztarianac». «Erbia jan orduan». Eta abar. Maite-miñezko batzuek ere bai.
Iztuetaren idazkietan bi zati bereiztu bear dirala, esan bearrean gaude. Iztueta bertsolaria. Iztueta olerkaria. Azitzen zijoan eran, bertsotan oitzen ari zan moduan, liburu-ikasketak egiten zituan neurrian... Joan Inazio aurreratzen zijoan. Benetako olerkari izatera iritxi zan. Eresiz ta goi-atsez betetako olerkiak badauzka Iztuetak. Bere idazki askatuetan ere, olerkia ta goi-atsa arkitzen ditugu. Aralar eta Txindokiaz idazten duanean bezela: «Kanpo zabal ikusgarriari begira ezin aspertuz». Edo ta, Zaldibiko ibai Amundarain'en jatorria kantatzen ari danean.
Liburu ontan sartzen ditugun bertsoen artean, (eta ezagutzen ditugun denak sartzen ditugu), maitasunezkoak leku berezia daukate. Iztueta, ondoena, maite-bertsoetan azaltzen da. Joan Inazioren izakera, oiexetan dago batik bat. Ortxe dago bere indarra. Bere biotza. Bere ametsak. Bere griña ta bizia. Berak esaten digu:
Egin det alegiña
sartutzat zure miña
egun da santa sekulako
nere aingeru piña.
Guda-arnasa, burruka ta aberritasuna... ainbeste txalotzen ditun Iztuetak, (dudik gabe, bere dantzak orixe dira), gero bere idazkietan, iya beti, maite-miñetan ari da. Arritzekoa benetan! Antxe dago gure olerkariaren izakera ta biotza.
Irakurleari eskeiñi aurretik, bere lekuan, eresi liburuaren izkiaz ikasketa bat egitea, bearrezko deritzaigu [7].
Berez, edo eztaiak, sendiko, lagun-arteko gertakizunak zirala ta, ots-eginda, bota zituan bertsoak dakarzkigu liburu ontan. Jakiña, geyago ere egingo zituan eta botako zituan prestaerarik gabe. Asko, makiñabat galdu ere egingo ziran.
Joan Gorostiagak, ez arrazoi txikiarekin, onoko au idatzi izan du: «La poesía vasca no ha sido escrita para ser leída, como un producto a la venta; ella ha sido creada para ser recitada o cantada; para ser cantada o ser recitada en presencia del público, hasta que el público participa en ella» [8].
Beste orrenbeste esaten degu Iztuetaren bertsoetzaz. Batzuk (eta ala gertatu izan da), euskal elertian, onenetakoen ondoan jarri litezke [9]. Iztuetak beroietan eguneroko bizimodua ta erriaren gorraberak kantatzen ditu. Alai ta jostari kantatu ere. Axarikeria ta maltzurkeria darioten bertsoak. Danen gaiñetik, (berriz ere esan dezagun) maite-miñezkoak eta eztaietakoak, nabarmentzen dirala. Oitura zarrak, fueroak eta Euskalerria kantatzean ere, ez da atzean gelditzen.
Atera ziran denborari ta batez ere gaien muiñari begiratuaz, Joan Inazioren bertsok, ondorengo atal auetan bildu ditugu: Erlijiozko bertso aldiak. Oiturazkoak.— Bere adiskideari edo Laun artekoak.— Amodiozko eta Gipuzkoako Fueroen eta Kondairakoak.
Bertso bakar bat ere ez gaitzestearren, eraskin bat ere jarri deciu. Iztuetaren paperetan dagon bertsorik argitaratu gabe gelditu ez dediñ [10].
Iztuetaren irugarren emaztearen ondorengo dan Bilbao'ko Perez Yarza Bajineta familiaren etxean, dauden bertso-paperetan, badaude batzuk Iztuetak berak eskuz idatzitakoak. Baiñan, zoritxarrez, egunik ez daukate, ta eratzea oso zaill biurtzen da. Ta, orriaren be-aldean oar batzuk jartzen baldin baditugu ere, azterketa sakonago bat bear zuten bertso oiek. Gai auetan gu baiño ikasiagoa dagon bat edo batek, lan au egingo al du noizbaiten.
LIBURU AU ZERGATIK ARGITARATZEN DEGUN
Gure aurreneko liburua [11] argitaratu bezaiñ laister, Iztuetaren bertsoak ezagutu erazteko gogoa etorri zitzaigun. Zaldibia'n eta inguruetan, aurren-aurrena ta batez ere bertsolari bezela izan zaal Iztueta ezagutua, uste bait genduan eta uste degu. Bere bertsok, ezagutzen ditugunak beintzat, bildu ta argiratu ezkero, Iztuetaren alderdi garrantzitsuenetako bat agertzen genduala iruditzen zitzaigun, eta iruditzen zaigu. Joan Inazioren biotza ta griña nundikan dabiltzan jakiteko modurik onena auxe dala, uste bait degu.
Baiñan, beste arrazoi bat ere badago, ta ez txikiena, lan au egitera bultzatzen ziguna. Izan ere, gure lenengo liburuan argitaratu ziran bertsoetan, irarkolako oker eta akats askotxo daude. Jatorrizko bertsoak, asko beintzat, oso egoera txarrean bait daude. Batzuk naikoa puskatuta, ta idazkera ere, naiz ederra izan, askotan illunduta dago, ta zailla egiten da.
Bildumak geyagorako ematen etzualako, gure liburu artako bertsoen izkia oso txikia zan. Orregatik, liburu ta edozeiñ paperetan Iztuetak zeuzkan bertso guztiak, bearrezkoa zala beste liburu batean argitaratzea, pentsatu genduan. Ez da lan txikia izan. Batzuk bereiztu ezkero, jatorrizko paperak, bertsok noiz egin ziran egunaren arrastorik ez bait daukate. Beroien eraketa oso lan nekeza biurtzen da-ba, Joan Inazio, bere bizi guztian, etengabe bertsok egiten aritu zala, pentsatu ba genezake ere.
Auexek dira ba, Joan Inazio Iztuetaren bertsok argitaratzeko, izan ditugun arrazoiak. Batek baiño geyagok, Iztueta aintzakotzat ez artzea, ordainduko duala uste det. Etzuten ezagutzen, noski, Joan Inazioren me-adar aberatsanetako bat. Ortxen ikusiko degu, Iztueta dala bertsolari-leiaketen aitorlerik onena, beste gauz askorena bezelaxe. Ta Joan Inazio, euskera izkuntzan eta euskaldunen artean, bertsolari ta olerkari berezi bat dala.
Bukatu aurretik, eskerrik beroenak bati baiño geiagori eman bearrean gaude. Lenen, Justo Maria Mocoroa jaunari. Bera bakarrik da oraiñ arte, jatorriko ta Bilbaoko paperak aztertu dituana. Berak zuzendu ditu, gure lenengo liburuan izan ziran okerrak, klase guztietakoak. Biotzez eskertzen diogu. Bertsoak, Iztuetarenak diran ala ez jakiteko, eta beste gauz askotarako, Mocoroa jaunaren jakintza aundia ta bere aolkuak, begin aurrean euki ditugu.
Berdiñ-berdiñ eskerrak ematen dizkiogu Manuel Lekuona jaunari. Ta ez bakarrik nere liburu au bere itz-aurreak iriki ta goratzen dualako. Baita, 1967'ko abenduan, «Zeruko Argia» aldizkarian, Iztuetak bere Kontxesi'ri egindako bertsoak bikaiñ, oi duan lez, ikasi ditualako ere. Zer esanik berriz ez, euskera barrutian egin dituan lan jator eta jakintsuagatik, euskerari bultzada aundi bat ematen diola aurrera bidean. Baiñan, gauz eta lan auek irakurleak sobra dakizki ta denak ezagutzen ditugu.
Beste nere bi lagun ere eskertu gabe ezin nezazke utzi. Antonio Garmendia jauna zaldibitarra ta Zaldibi'n apaiz dagona. Ta Lorentzo Sukia jauna. Biyak asko lagundu didate. Antoniok, batez ere, okerrak zuzentzen, eta Lorentzok, bertsoen neurkitzan. Eta nola ez ekarri onera nere lagun maitearen lanak? Baztarrika'tar Joxe Marik euskera garbian ipiñi ditu nik erderaz izkribituak eta Eguia'tar Luise'k orraztu. Danoi berriz ere, millaka esker!
[1] «Los Eúskaros en Alava, Guipúzcoa y Vizcaya. Sus orígenes, historia, lengua, leyes costumbres y tradiciones». Barcelona 1879, 554 págs.
[2] Serie 1ª, tomo 1.°, págs. 38-39.
[3] «Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño», por Jesús Elósegui. Bol. de A. del País, año XXVII, cuadernos 1.° y 2.º, págs. 22 a 24, San Sebastián, 1971.
[4] Villancicos inéditos de Iztueta, por Antonio Zavala, S.J., en «El Diario Vasco», Días de Navidad, 1967.
[5] Véase el índice de nombres de personas y lugares, pág. 266, de «Juan Ignacio de Iztueta Echeberría (1767-1845)», por Jesús Elósegui, Colección Auñamendi, San Sebastián, y en «Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño», pág. 9, Bol. de los A. del País, año XXVII, cuadernos 1.º y 2.°, San Sebastián, 1971.
[6] «Iztueta, bersolari», por José Garmendia en «La Voz de España» de San Sebastián, 20-X-67 y «Estrofas inéditas», id. en «El Diario Vasco», 29-XI-67.
[7] Véase en la pág. 65-67.
[8] «Antología de poesía popular vasca», por D. Juan Gorostiaga, en Biblioteca Bascongada de los Amigos del País, Monog. n.º 13, pág. 6.
[9] «Las cien mejores poesías de amor de la lengua vasca», por Santiago Onaindía, Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, 1975, Conchesiri, n.º 57, pág. 116, y n.º 58 Dama eder bati, 116-121.
[10] Ikus, bukaeran, bertsoak. Iztuetak beti maite izan zituan bertsok. Beti bertsok atsegiñ izan zitzaizkion. Edozeiñ eratakoak zirala. Bere paperetan arkitu ditugu, Donosti'ko 1827'ko Iñauterietako, ezarrita, «Estudiantina de Salamanca»ren bertsoak. Baita «Romería de Uba»renak ere, urte ortakoxe Pazko bigarrenerako, «Comparsa de gitanos andaluces en la Romería de Uba» izenburuarekin. Eta «Fernando Amezketarrak ipiñitako itz neurtuak», Mendizabal'en irarkolan.
[11] Obras inéditas de Iztueta, José Garmendia. Editorial La Gran Enciclopedia Vasca. Bilbao, 1968.