Haurtzaroko oroimenak eta heldu ostean 80ko hamarkada gatazkatsuari egindako begiradak ondutako nobela da 'Twist', “aurrerapauso bat” idazlearen bilaketa prozesuan.

Esateko modu bat da, baina 80etako eguraldia egiten du. Elurra ari du aspaldikoz, eta Harkaitz Cano (Lasarte-Oria, 1975) haurtzaroarekin eta Pasaia blues nobelaren amaierako pasarte batekin akordatu da. “Narratzaileak une batean esaten du: 'Hemen elurra ez da inoiz mamitzen'. Elurra mamitzen denean, sortzen du zerotik hastearen ilusio faltsu hori. Elurraren isiltasuna... Poza eragiten duen zerbait da, gu kalekumeon kasuan edo elurretan lan egin ez dugunon kasuan”. Ia zazpi urtez fikziozko lanik argitaratu gabe egon ondotik —Neguko zirkua narrazio liburua izan zen azkena, 2005ean—, iazko amaieran plazaratu zuen Twist, bere laugarren nobela, orain arteko luzeena. “Inoizko orrialde gordinenak eta zoriontsuenak” idatzi ditu, aurkezpenean azaldu zuenez. Gordinak, gerra zikinak eta atentatuek markaturiko garaia duelako abiapuntu. Zoriontsuenak, “protagonista gazteen adiskidetasun edo kamaraderia giro zirtolari, bromatsu eta bizizaleak” eraginik.

Idazle poloniarrak oso gustuko dituzu. Szymborska hil berri da. Zer eragin dizu?

Szymborska bereziki dut gustuko. Belarraren ahoa liburuaren hazietako bat bere poema bat izan zen: Hitlerren lehen argazkia. Ume bat jaio zeneko momentua kontatzen du. Ume hori ez dakigu nor den, eta gero dakigu Hitler dela. Poema hura itzuli nuen, eta zuzenean errezitatu izan dut. Zuzenean oso ondo funtzionatzen zuen poeta zen, zuzena eta gertukoa egiten baita haren poesia. Poeta estimatua nuen.

Twist liburuan, nortasunaren inguruko kezka etengabekoa da, eta, hari lotuta, zenbait kontzeptu ageri dira sarri: kopia, suplantazioa, bertsioa, plagioa, kalkoa... Inoiz izan duzu Szymborska plagiatzeko, suplantatzeko tentaziorik?

Plagiatzea baino gehiago apropiazioa da niri gustatzen zaidana. Hizkuntza txikietakook abantaila hori daukagu itzulpengintzaren bidez. Nik gaztelaniatik itzuli nuen Szymborskaren poema hura. Itzulpen hori apropiazio modu bat da, nahiz eta testu labur bat izan. Nik uste dut badaudela plagioa egin gabe apropiatzeko modu sotilagoak. Hori Picassok oso ondo esaten zuen. Benetako artistek lapurtu egiten dute, eta artista eskasek, kopiatu. Apropiatzea da lapurtzea. Gero, lapurreta izan liteke modu batekoa edo bestekoa.

Poeta zen Szymborska. Berriki esan duzu elkarrizketa batean poetatzat baino gehiago istorio kontalaritzat duzula zeure burua. Hala ere, poesiak ematen dizu bazkarik oraindik zure sormen lanerako?

Poema gutxiago idazten dut aspaldian. Bestalde, nire poemak beti izan dira nahiko narratiboak. Poema idazten dudanean, beti datorkidan galdera da, zergatik ez ipuin bat? Edo zer desberdintasun dago? Ez zait gehiegi ere inporta zer den idatzitako hori, baina egia da geroz eta zailagoa egiten zaidala egiten dudana poema bezala sailkatzea. Baina baditut poema karpetak tiraderan, idazleek dioten moduan.

80ko hamarkada hasieraren garai gordina, gerra zikina eta atentatu ugariena dago istorioaren oinarrian. Zure haurtzaroko garaia. Haurtzaroa da gerora zer pentsatu gehien ematen duen garaia?

Haurtzaroa da formateatzen gaituena, nahiz eta guk ez jakin. Ez dut gogoratzen haurtzaroa gauza ideal bat bezala. Iruditzen zait haurrak ez daukala gauzak erlatibizatzeko arma arrazionalik. Beraz, haurraren poza handia den bezala, haurraren tragedia ere handia da. Nerabezaroan edo gaztaroan kontzienteagoa zara gauzez edo hartutako erabakiez, baina jada zure disko gogorra formateatua dago.

“Pentsatu eta esaten ez diren gauzak”. Liburuan gehien azaltzen den esaldia da. Horixe da literaturaren funtsa, pentsatu baina esaten ez direnak azalaraztea?

Bai, literaturaren funtzioetako bat hori da. Hain zuzen, esaldi hori erabiltzen da, pentsatu eta esaten ez diren gauzak esateko. Tranpa moduko bat da, “orain, esan egingo dizut”. Pentsamendu hori gabe ez dut ulertzen literatura. Pentsamendua eta mina eduki behar ditu literaturak, tarteka samurtasuna eta dibertsioa eduki ditzakeen arren. Gero, liburu bakoitzak dauka bere mekanismoa. Eta mekanismo hori aurkitzea da idaztearen gauzarik ederrena. Liburu hori eta ez beste bat idazteko mekanismoa. Kasu honetan, zirkulu konzentriko bat hautatu dut, eta pertsonaiak hazten doaz bertan.

Soto eta Zeberio bahitu, torturatu eta hildakoen lagun Diego Lazkano da protagonista, eta 80ko hamarkada abiapuntua, baina denboran atzera-aurrerakoak ugari dira, gai eta pertsonaiak ugari dira. Nobelaren egiturak, garai eta pertsonaia aldaketa horiek, zenbateraino estuarazi dizu garuna?

Niretzat zerbait intuitiboa izan da. Ez dago idatzita kronologikoki, salbu eta azkeneko orrialdeak. Haiek bai idatzi nituen bukaeran. Buruko min handiena izan da antolaketa. Pentsatu nuen pertsonaien inguruan antolatzea ere, hau da, pertsonaia bakoitzari bere istorioa eskaintzea. Baina ez zuen funtzionatzen, oso asimetrikoa zelako; beraz, askoz gauza intuitiboagoa, gaikakoagoa, literarioagoa egin dut. Kronologia baino gehiago, hori izan da arazoa. Kronologiak bi arazo dakartza: bata da dokumentazioa, eta bestea desdokumentazioa. Dokumentatzea baino lan gogorragoa da desdokumentatzea. 1983ko Egin guztiak bildu nituen etxean, eta tentazioa izaten duzu egun bakoitzean zer gertatu zen irakurtzen hasteko...

Eta arriskua dago kronikarako joera hartzeko?

Bai; orduan, irakurritako horretaz ahaztu egin behar duzu. Hura ahaztu, eta modu inpresionista batean saiatu naiz 1983ko nire 8 urteetatik gogoratzen nituen gauzak aipatzen eta memoria hura errespetatzen. Tenisa azaltzen da asko, adibidez. Eta une batean anekdotiko izatetik pisu bat hartzera igarotzen da. Halakoek badute beste irakurketa bat...

Askotan jo behar izan duzu lehen idatzitakora koherentzia bat egon dadin...

Nobelak eskatzen dizun esfortzu ia fisikoa da hori, mentala bezainbatekoa ia-ia. Ipuin bat edo poema bat irakur dezakezu zortzi aldiz egun berean. Nobela bat ez. Generoa definitzen du horrek. Behin eta berriro aldatzen dituzu gauzak. Ia lan gimnastiko bat izan da. Ni ere ez nago ohituta, ez da nire distantzia. Ez da izan orain arte behintzat. Hor du bere xarma ere nobelagintzak. Orain Stockholmeko sindromea daukat, eta ulertzen dut nobelaren distantzia luzearen xarma hipnotiko edo mantra bilkor hori.

Ekintza basa eta gordinen egileak agertzen dira nobelan. Baina ez dira ez heroi ez antiheroi. Guztiak dira inpostore eta guztiak daude humanizatuak. Literatura da eremu aske bakarra hori egin ahal izateko?

Nik uste dut literaturak ahalmentzen duela errealitatea kontatzea kronikak eta historiak baino modu adierazkorrago, zehatzago eta zorrotzago batean. Zalantzak izan nituen nola aurre egin hainbat konturi, eta, azkenean, nire mekanismoa izan da jakitea pertsonaiak fikziokoak direla. Denak. Behin hautu hori eginda, 80ko hamarkadan gertatu ziren hainbat kontu pertsonaia horiei gerta dakizkiela sinetsaraztea zen kontua. Hori jakinda, saiatu naiz modu inolaz ere ez neutralean, ezinezkoa baita, baizik afektibo batean, edo sentimenduen arlotik kontatzen gauzak.

Fikziokoak izanagatik, erraz da pertsonaiak egiazko pertsonekin eta errealitatearekin parekatzea.

Gertaerak benetakotasunetik gertu egoteak eta pertsonaiak fikziokoak izateak abantaila bikoitza du: benetakotasunak ematen duen motibazioa, pertsonaiekiko enpatia eta haiekiko erantzukizun berezi bat, batetik, eta fikzioak ematen duen askatasuna, bestetik. Konbinazio hori, askatasunaren eta motibazio-erantzukizun horren artekoa, giltzarria izan da niretzat...

Euskal Herriko gatazkaren kontaketa literarioaren inguruan egon da eztabaida moduko bat. Zenbaitzuek diote ez zaiola behar beste heldu; beste zenbaitek, aldiz, heldu zaiola gaiari. Oraindik osatzeke dagoen puzzle bat da nolanahi?

Eta beste zenbaitek esaten du euskal idazleak aporta dezakeen bakarra horri buruz idaztea dela, edo behinena behintzat. Egia da gu ere gatazka guneetako idazleengana gatazka horren isla baten bila hurbiltzen garela, eta jasotzen ez dugunean, harritu egiten gara. Guk ere horrela funtzionatzen dugu kanpora goazenean. Nik ulertzen dut atzerrian euskal gatazkaz idazten duguna interesatzea beste istorio batzuk baino gehiago. Uste dut pieza txiki askok osatzen dutela puzzle hori. Urte asko beharko dira gatazkaren mapa oso samar bat egiteko. Niri dena gutxi iruditzen zait.

Orain zenbaitek eskatzen duen kontakizunaren kontuarekin zerikusi gutxi du diozunak.

Bai, zerikusi gutxi du, niretzat errelatotxoak baitaude eta ez beraiek dioten moduan El relato, singularrean, eta, gainera, gaztelaniaz. Ez da kasualitatea hala izatea. Ez zait iruditzen posible errelato bat egitea, ematen du errelato ofizial bat egin nahi dutela, azalduko duena epifanikoki errealitatea. Askoz ere egingarriagoa iruditzen zait ahots txiki asko eta minorrak azaltzea...

Nobela luze bat idazteko bi arrazoi daudela esan duzu berriki. Aipatu berri duzun xarma hori da bat; merkatuaren legearena edo literaturaren ingurumariaren eskariarena bestea. Zerk izan du pisu handiagoa zugan?

Niri luzatu egin zait ipuina. Nire joera naturala ez da inoiz izan nobela luzeak idaztekoa. Nobela honen antolamendua ere logika horren ondorio da. Zortzi atal, batzuk ia-ia nobelatxoak dira, aparteko adarrak izan zitezkeenak. Baina egia da, pentsatu eta esaten ez diren gauza horietan hasten zarenean murgiltzen, idazketa aldatzen da, beste pultsio bat hartzen duzu. Eta horrek ere badu bere lilura. Sartu istorioan, eta segi, eta segitzeak berak istorioa sortu eta aldarazten dizu. Sortzeko modua da idazten segitzea bera. Roberto Bolañorengan oso argi ikusten da hori. Bere nobela luze batek izan ditzake 60 orrialde jarraian ezertaz enteratzen ez zarena, baina, hala ere, segi egiten duzu... eta pentsatzen duzu: “Putakumea! Nola egin du?”. Bere pentsatzeko zurrunbilo horretan sartu zaitu, eta berekin batera zoaz.

Nobela luze hau idatzita, zenbaitentzat Cano bihurtuko zen erabateko idazlea kanon estandarren barruan; beste zenbaitentzat, aldiz, Canok orain arteko bere kanon propioak baztertuko zituen. Nola bizi izan dituzu barne eta kanpo presio horiek?

Besteen presioak ez dit gehiegi eragiten. Nik liburuak pieza separatu bezala ikusten ditut. Liburu hau horrelakoa izan da nik ulertu dudalako mekanismo hau behar zuela; horrek ez du esan nahi hurrengoak mekanismo bera izango duenik. Egia da liburu honek badauzkala beste hainbat liburu posibleren ideien garapen landuagoak. Nire joera lisergiko eta surrealista lehenengo kapituluan ase dut. Nobela beltzarekikoa beste atal batean dago; zuzenbidearekiko erresumina, beste batean. Ni ez naiz kapaz esateko liburu honen ondoren dena diferente izango dela edo halakorik. Ulertzen dut badagoela aurrerapauso bat nire ibilbidean; nire baitan nago bilaketa batean.

Baina zure bilaketa horretaz gain, ez dago literaturaren mundutxoan presio larregiko bat nobela luze bat idazteko?

Bai, eta ulertzen zaila egiten zaidan zerbait da. Ezlekuak, ertzetako gauzak, periferiak-eta goraipatzen ditugu, baina gero zentrala dena, edo jendeak aintzakotzat hartzen duena nobela da, nobela luzea gainera. Beti esan da gurean beharbada ipuingile interesanteagoak daudela, baina, halere, ez zaie hainbeste arreta jartzen... eta ez dezagun esan, komiki bat, errezitaldi bat edo musikari batekin proiektu bat egiten baduzu... Esaten ari gara diskurtso teorikoaren aldetik hor daudela gauzarik interesgarrienak, baina ez dira horiek baloratzen, aztertzen. Niretzat hori misteriotsua da. Edo ez. Agian merkatu arrazoiak besterik ez dira.

Umorea eta sexua. Zure ohiko umorea. Baita sexua ere, baina inoiz baino orrialde gehiago eskaini dizkiozu sexuari. Biak ihesbide?

Bai, badira ihesbide, arnasbide. Badago umore garratz bat, eta badago lagun arteko umorearen erreibindikazio bitalista bat. Txantxak-eta inportanteak dira. Jende horrek oso ondo pasatzen zuen, eta hori azaldu beharra zegoen. Sexua ere bada beste ihesbide bat. Kasu honetan, pertinentea iruditzen zitzaidan sexua hainbeste azaltzea, nor bere larrutik ateratzeaz ari baikara. Liburuak bazuen beste titulu posible bat: Zure larrua. Beste norbait izateaz, nor bere larrutik ateratzeaz ari gara, eta sexua da une transzendente bat non zure larrutik ateratzeko asmo hori bete dezakezun. Zein da gure lehen muga? Gure gorputza... Horregatik sexuaren presentzia hori. Irakurleek asko aipatzen duten kontua da, eta onerako gainera. Sexu eszenek laguntzen diote narrazioaren mekanismoari aurrera egiteko.

Harritu nauen kontua da, hainbeste gai azaltzen direlarik, garaia hura izanik eta idazlea zu, musikak eta futbolak leku gehiago ez izatea.

Futbola asko azaltzen zen lehendabiziko zatian berez, Athletic eta Realaren inguruko albiste ugari zegoen garai hartan, baina mehetze lana egitean kanpoan geratu zen. Ez da agertzen futbol profesionala, baina agertzen da protagonisten arteko futbol partida bat hondartzan. Nire pasarte kuttunenetako bat da gainera. Musika gehiago ez sartzea modu kontzienteagoan egin dut. Aipatzen diren talde eta musikari apurrak ez dira Rock Radical Vascokoak. Pertsonaiei eman nahi nien kutsua ez zen hori. Beren izaera gehiegi markatuko zuen, eta, gainera, musika zalea naizenez, beldur nintzen pisu handiegia hartuko ote zuen... Hor beste nobela bat utzi nuen.

Hala ere, izenburuan berriro musika genero baten aipamena. Bluesa, jazza eta twista erabili dituzu... Hurrengoa?

Editoreei hitzeman diet hurrengo liburuaren izenburuak ez duela musikaren oihartzunik izango. Twist-ekin zalantzak izan nituen horrexegatik, ematen duelako trilogia baten amaiera izan litekeela, eta ez da halakorik inondik inora ere. Hiru liburu aparteko dira Beluna jazz, Pasaia blues eta Twist.

Beraz, zerbait badarabilkizu esku artean jada?

Bai, nobela labur bat daukat erdi idatzia. Gezurti kontsekuente bati buruzko istorioa da. Gezurti konpultsiboak dauden bezala, hau gezurti-damutzaile-konpultsibo bat da. Gezurra esan orduko damutu egiten da, eta saiatzen da gezur hori egia bihurtzen. Hori bihurtzen zaio bere bizitzako mekanismo nagusia, paroxismo absurdo batera iritsi arte. Errealista da, baina baita fartsa bat ere.