Solasean
70eko hamarkada. Pasaiako portua. Askatasuna, maitasuna, berdintasuna bizi eta gozatu nahi duen gazteria matxinatua. Feminismoa eta ekologismoaren agerpen indartsua, sindikatuen bilakaera... Egarri egunak portualdean (Susa 2011) nobelaren osagaiak dira. Ez bakarrak. Pasioz idatzia dagoela esan zuen Koldo Izagirrek nobelaren aurkezpenean: "eta nire ustez nabaritu egiten da hori. Gogorra, tristea eta oso ederra aldi berean. Bidean lagun eta gauzak galtzen dira era tragikoan, helburu batzuk ez dira lortu eta atzera egin dugu balio batzuetan, baina hor dago gure belaunaldiaren gaztetako ahalegin inozo eta aldi berean eder hura. Nik uste dut jakin genuela historiak eskatzen zuen mailan egoten, gure huts guztiekin hor egon ginen". Hitzen Uberan izan dugun solasaldian, harrituta azaldu da Autopsiarako frogak (Susa 2010) saiakera liburuak izan duen oihartzunarekin. "Ez nuen horrelako harrerarik espero", adierazi digu. Egitasmoetaz ere galde egin diogu eta poesia argitaratzea ez dago epe laburreko proiektuen artean: "ez dut uste puska batean poema libururik aterako dudanik".
Egarri egunak portualdean nobelarekin (Susa 2011) oroimeneko portura itzuli zara. Bukolikotik gutxi du, ordea. Ez da postaletan agertzen den portu horietakoa. Alderantziz, borroka denen pausaleku izan zela dirudi. Atmosfera itogarria da hainbatetan. Gogorra. 70eko hamarkada ere, hala izan zelako akaso.
Garaia gogorra zen, itogarria ere bai, baina askatasun eta justizia egarri handia zegoen Franco hil aurreko eta ondoko urte haietan, eta horrek borroka areagotu egin zuen, boterearekiko enfrentamendua maila guztietara hedatu zen. Nobelak inguru industrial batean dauka gertalekua, langile klasea ikasleekin bat eginda kalera irteten zen garai hartan. Gogorra da giroa, baina ilusioz beteak daude protagonistak, gizartea aldatzen ari direlako. Portu hura ez da bukolikoa, eta nobela ez da nostalgikoa, autokritikoa da neurri handi batean. Orduko espirituan idatzia da.
Portua da nobelaren mikrokosmosa. Portu hura ez al da, era berean, 70eko hamarkadaren alegoria?
Portu bat, eta batez ere portu industrial bat, gauza edo kontzeptu askoren alegoria izan liteke. Nobelan bere garrantzia dauka, bai. Ez dakit urte haien alegoria izan litekeen, baina egia da eremu txiki batean, kilometro biren inguruan, orain Oarsoaldea esaten zaion horretan, bazegoela halako kontzentrazio bat: kutsadura handia, hirigintza basatia, zanpaketa gogorra, milaka langile zeuzkaten lantegiak, preso asko, isileko militante asko, iheslari asko, kultur mugimenduak, kuartelak... eta greba gogorrak noiznahi. Amnistiaren aldeko borroka haietan, dozenaka zauritu eta hiru hildako izan zituen Errenteriak astebetean. Islatzen dute zerbait!
Aurreko galderarekin lotuta egon daiteke hauxe. Pasaian portuko bizimodua, langile mugimendua, Errenterian asanblada historikoak, auzo berrien sorrera... Oarsoaldeko giroa garai horretan Euskal Herrian gertatzen ari zenaren isla zen ala kasu berezia zen?
Ez zen kasu berezia izan, Hego Euskal Herri osoan zegoen matxinada giroa, Gasteizen, Iruñean, Donostian, eta bazter guztietan areagotu zen zanpaketa. Baina Errenteria asko nabarmendua zegoen borrokan, eta nolabaiteko kantxa librea zeukaten bertan indar polizialek, eta ez bazeukaten hartu egiten zuten, benetako gorroto batean. Egizu kontu Foruen Plazan biltzen zirela gauerdian guardia zibilak, beren balentriak txanpaina edanez ospatzeko, oihu eta tiro.
Etsipenaren ertzean dabil liburuko protagonista. Dena asmatu eta dena amesteko garaia izan arren. Garai zailek eraginda dabil protagonista etsi antzean ala bere izaera inkonformistak eraginda? Ala bietatik elikatzen da ezintasun hori?
Protagonista eboluzio batean bizi da, maila desberdinetan. Ez dago eroso etxean, ez dago eroso lagunartean... Maila sentimentalean ere baditu bere arazoak. Normala da Rotterdam edo Amsterdam batekin amets egitea. Formazio ibilbidea ari da bururatzen eta barneratzen, horrek exijentzia bat dakarkio. Bestalde sentibera da, eta mingarriak egiten zaizkio lagunen zenbait jarrera. Nolabaiteko puritanismo politiko batean bizi da, utopia interesgarriagoa zaio boterea baino. Baina ez du etsiko, artean eta kantuan eztitzen ditu bere zauriak, horregatik miresten ditu paisaiak eta formak, horregatik dauzka garaiko abestiak erreferentzietan. Eta azken finean "kate honen gogorrak nau ederragotzen" kantatuko du berak ere.
Esan dugu. Portuan kokatzen da istorioa eta nobelako protagonista idazketara emana dago. Bere izena ez da aipatzen, ordea. Zure alter-egoa dela pentsa dezake batek baino gehiagok.
Hirurogeita hamarreko urte haietan argazki elkartea, zineforuma, musika banda, bi txaranga, Laboarekin eta Lertxundirekin eszenarioan zebilen musika talde moderno bat, bi abesbatza, aldizkari elebidun bat eta formazio talde asko geneuzkan bost mila biztanleko auzo batean. Eta ez da salbuespena. Nobelako protagonistek argazkilaritza, musika, margogintza lantzen dute. Narratzailea idazten saiatzen da bere lagun guztiak bezala, narratzailea ez da idazle bakarra. Garai hartan denok idazten genuen, eta gezurra badirudi ere, giro artistiko batean bizi ginen, modu apal baina oso sentitu batean. Alegia, ez dela nire alter-egoa, orduko edozeinena izan liteke, izen mordoa datorkit burura. Galdetu pasaitarrei edo errenteriarrei!
Langile mugimenduaren borroka aurretik zetorren. Baina ekologia edota feminismoa bezalako borrokak, atrebentzia handia ez bada hau esatea, 70eko hamarkadan loratu ziren gurean. Muturreko joerak islatu dituzu (feminismoaren alorrean bereziki) eta prentsaurrekoan aipatu zenuenez, "asko zor diegu feminista erradikal haiei". Euren aldarrikapenak nabarmendu ahal izateko, muturreko jarrerak hartzera behartuta ikusi ziren akaso?
Ez duzu inolako atrebentziarik egin, horrela izan zela esango nuke nik ere. Neurri batean, ezinbestekoa zen feministak erradikalak gertatzea, gizartea oso matxista zelako batetik, eta bestetik errepresioak emakumeari eraso ziolako bortxatuz, bahituz eta asasinatuz, talde parapolizialen bitartez. Handia izan behar du, inondik ere, urte haietan argitu gabe geratutako bortxaketa salatuen kopurua. Feministak erradikalak ziren baina maila politikoa zeukaten aldi berean, oso testu onak idatzi eta argitaratu zituzten. Eta errepresio hark, bitxia da, gure feminizatzea erraztu zuen. Oso balienteak izan ziren eta asko zor diegu, bai.
Eztabaida ideologikoa borborka zegoen garaian, maitasuna ere ekintza politiko bat zela adierazi duzu. Egun, ekintza politikotik libre ei da maitasuna. Baina ideologian ez da orduko eztabaidarik sumatzen. Kontzientzia eta eztabaida politiko gehien izan duen belaunaldia izan al da zuena?
Ez dakit, baina zatiketen garaia bizi izan genuen, ezkerrean eta ezker abertzalean bereziki, ETA V, ETA VI, LCR, Komunistak, EMK, ORT, OIC, Miliak, Polimiliak, Bereziak, EIA, LAIA, LAIA EZ, EHAS, ESB... Oso ideologizatua zegoen politika orduan, seguru aski politika praktikoa ezin zelako egin. Estrategia desberdin asko zegoen, eta zaila izango da orduko eztabaida gogor haiek errepikatzea. Kalterako ere bazen zatiketa hura, ezer gutxi behar genuelako elkar deskalifikatzeko. Horrek distortsionatu egin zuen harreman pertsonala, eta maitasuna bera ere bai. Hala ere, nolako demodé nagoen adierazteko galdera bat: posible ote da maitasuna maitaleek proiektu politiko amankomun bat eduki gabe?
Denboran atzera egiten dugunean, maiz, idealizaziorako joera izan ohi da. Ez da horren arrastorik nobela honetan. Baina orduko garai haietatik zein irakaspen ekarriko zenuke edo zein balore nabarmenduko zenuke?
Gure apalean, galdera nagusi batzuei erantzuten saiatu ginela esango nuke nik: nola egin sozialismorako bidea, nola sortu gizaki berria, nola izan euskalduna, nola abiatu independentzia... Eta horretarako asko ikasi, asko entzun, asko egin, asko eztabaidatzen genuen. Horrek ekarri zuen militantzia politikoa, bere ondorio guztiekin. Uste dut gazteria hark jakin izan zuela historiaren protagonista izaten, gure aurreko belaunaldiak bezala. Duela gutxi Iñaki Beobidek adierazi du urte haiek zoragarriak izan zirela, denon beharra zegoelako eta gose-egarrian bizi ginelako.
Oroimena eta irudimena, ganbara berean dauden bi gela direla adierazi zigun duela gutxi Yolanda Arrietak. Zure kasuan, zein neurritaraino oroimenak elikatzen du zure irudimena?
Ni lanak elikatzen nau gehienbat. Detaileak eta istorioak eduki ditzaket oroimenean, baina idatzian gauzatzen hasten naizenean datozkit aukera berriak, garapen ildoak. Irudimen handia banu ez dakit idatziko nukeen, agian mundu asmatu batean biziko nintzateke. Dena dela, harreman bereziak sortzen dira oroimenaren eta irudimenaren artean, ez dute beti elkar elikatzen, irudimena izan liteke oroimenaren ukazioa. Baina azken finean, sortzaileon kasuan, emaitza da helburua, obra duin bat egitea, norberaren aurka egina balitz ere.
Hasierako zatia bereziki da pausatuena eta, orrialdeetan aurrera egin ahala, kontakizunak abiadura handiagoa hartzen du. Idazkera ere, horretara bideratu duzu. Idazkerarekin baldintzatu nahi izan duzu nobelaren erritmoa, ezta?
Narratzaileak iraganeko kontu bat azaldu nahi du, eta iraganeko leku bati egindako bisitatik abiatzen da, bere herriko hilerriari hain zuzen. Hasiera deskriptibo bat dauka nobelak, gero gertakarietan abiatzeko. Ez naiz hasiko nobelaren egitura hemen azaltzen, baina amaierak argitzen du, nire ustez, hasiera pausatuaren arrazoia. Eta oroimenari buruzko gogoeta baten aitzakia izan liteke, oroimena eraiki ere egin litekeela ematen baitu.
Hainbat pasarteetan, elementu gramatikalak eta sintaktikoak ez dira agerikoak. Bestelako elipsiak ere badira. Heroina hitza ez da aipatzen adibidez, baina ez da oharkabean pasatzen nobelan. Irakurleari ere ahalegin bat eskatzen zaio. Oroimen ariketa hori ez da soilik idazleak egin beharrekoa, ezta?
Arrazoia daukazu, oroimen ariketa bat eskatzen du nobelak. Baina laburra da eta uste dut ez duela sekulako lana eskatzen. Zaletuaz ari naiz, literatura dastatzeko produktua dela dakien irakurleaz, ez elikadura hutsa bezala hartzen duenaz. Detaile xehe asko ditu, eta irakurketa arin edo jauzikako batean oharkabean pasa litezke. Irudien eta azpi esanen kateatze logiko bat dago narrazioan, eta ernetasun bat eskatzen du. Nobelako idazkeran inportanteagoa da hori elementu sintaktikoen eskasa baino. Horrela idatzi behar nuela istorioa pentsatu nuen, era inkonformista batean, pintura modernoa eta kantagintza modernoa maite duen narratzaileari dagokiona. Eta neronek ere ez dut maite hitz-lauzko prosa, halakorik esan baliteke. Prosa neurtu egin behar da, poemagintza bezalaxe.
Autopsiarako frogak (Susa 2010) izeneko saiakerak oihartzun handia izan du, euskalgintza arloan bereziki. Asko izan dira liburu horren bueltan eskaini dituzun solasaldiak. Espero al zenuen horrelako itzalik izango zuenik?
Zalantzak izan nituen argitaratzeko. Ramon Etxezarretak, Jaurlaritzan egon zen hilabete hartan, txosten labur bat eskatu zidan. Lau folio izan behar zutenak hamabi izan ziren eta hortik aurrera etenik gabeko lan bat izan zen, idatzi behar handia, barruan metatuak neuzkan hainbat gertatu eta sentimendu hitzetan islatzeko premia, eta neure burua janzteko ere bai, bide batez. Baina gero zalantzan egon nintzen, ez nengoen seguru interesik zeukan besterentzat. Egia esan ez nuen horrelako harrerarik espero, eta harrera hori egoera baten adierazgarria dela uste dut, kezka handi batena, kontzientzia batena.
Irakurleak gero eta antolatuago daudela dirudi (klubak, irakurle taldeak, Literatura Eskolaren ekimena...). Gustuko al duzu irakurlearengana hurbiltzeko aukera hori izatea?
Lan handia egiten ari dira idazle eta irakasle batzuk talde horietan, irakurle kritikoak sortzen. Niri behintzat, ibili naizenetan, oso aberasgarriak gertatu zaizkit, hainbat alderdi ikusarazi didate, harreman zuzena eduki ahal izan dut irakurleekin... Ez dira promozio ekintzak, sakonagoko zer edo zer da, txaloa baino askoz garrantzitsuagoko zerbait. Irakurketa akto pribatua da, ezkutukoa ia, idazleok kontzerturik ematen ez dugunez, eta horregatik galdetzen digute sarritan norentzat idazten dugun. Basetik sortutako antolamendu horiei esker dakigu orain norentzat idazten dugun, irakurle horiek osatzen dute gure irakurle ideala.
Saiakerarekin batetik bestera ibili zara, nobela bat argitaratu duzu oraintsu. Koldo Izagirre poetari luzaroan itxaron beharko al diogu?
Ez dut uste puska batean poema libururik aterako dudanik. Zirriborro asko dauzkat, eta tarteka poema sortak ere argitaratu ditut, baina lehenagoko lanak dauzkat orain eskuartean, narratiba luzean zein laburrean.