Mundakarra. 1953 urtean jaio zen. Ia genero guztiak oinarrian hartuta, liburu asko eta asko eman du argitara. Poesiarekin hasi, narrazioekin jarraitu eta nobelara egin zuen jauzia. Kronikak, saiakerak eta biografiak idatzi eta gero, nobela historikoaren mugetan dabil azken aldian.

Koioteren arrastoa liburua, AEBtara egindako bi bidaietan ikusi eta bizitako pasarteekin osatu du. Gogoeta sakonak dakartza. Atseginez irakurtzen da.

Liburu zerrenda luzea idatzi duzu. Goazen atzera egitera, nola hasi zinen idazten?

Ni betidanik ibili naiz idazten, eskola garaitik. Ikasketak egin nituenean, askotan azalpen bera hiruzpalau aldiz ematen ziguten, atzeratuenek ere ondo uler zezaten, eta denbora soberan nuen tarte horietan, matematikako klaseetan-eta, idatzi egiten nuen gazteleraz. Aldi batean utzi egin nuen, baina 25-26 urterekin gauza politikoak idazten hasi nintzen. Eta gero, 30 urterekin-edo, poesiari heldu nion. Garai hartan egunero Bilbotik Muskizerako bidaia egiten nuen trenez, euskaltegira joateko, eta trenean hasi nintzen euskal poesia irakurtzen: Izuen gordelekuetan barrena, Tere Irastortza, Atxaga ezagutu nuen Bilbon... Halako batean pentsatu nuen neuk ere idaztea. Lehenengoetan poesia idazten hasi nintzen eta orduan ezagutu nuen kasualitatez irakasle zegoen Txuma Murugarren. Behin horrela esan zidan Txumak: “Begira, Edorta, Susa izeneko argitaletxe bat sortu da Gipuzkoan, badirudi argitaratzeko prest daudela eta hara joan gaitezke elkarrekin”. Bera ez zen etorri, baina ni joan egin nintzen. Lagun batek autoa utzi zidan eta hara joan nintzen nire olerkiekin, hortik sortu zen Itxastxorien bindikapena. Nik eraman nuen bilduma Mikel Antzak egokitu zuen. Antza eta Josu Landarekin bildu nintzen argitaletxean. Landak ez dauka gogoan, baina lehengo batean gogorarazi nion, zera galdetu zidala: “Baina, hik idazten jarraitzeko asmoa al daukak?”, eta nik erantzun nion; “Jakina”. Garai hartan, 1984 urteaz hitz egiten ari gara, izan ziren liburu bakarreko idazleak eta hortik zetorren galdera. Hor hasi nintzen idazten.

Poesiaren ondoren, prosari eutsi zenion...

Saiatu nintzen prosa idazten ere, baina hizkuntzak ez zidan ematen idatzi nahi nuena, edo ez nuen federik, ez dakit. Baina halako batean, gau batez, lehenengo ipuina etorri zitzaidan eta lortu nuen narrazio bat idaztea. Horrelaxe hasi nintzen. Nik orduan ez nekien ondo makinaz idazten. AEKko bulegoetan sartu nintzen, itzulpengintza zerbitzuan. 09:00etan hasten ginen, baina ni 08:00etarako han izaten nintzen eta aprobetxatu egiten nuen bulegoko ordenagailua neureak idazteko. Eta orduan hasi nintzen Speed gauak idazten, hainbat ipuin idatzi ondoren. Goizero idazten nuen ordubetez, astean kapitulu bat eta horrela osatu nuen liburua. Liburua saritua izan zen. Halako batean poesiarako fedea galdu egin nuen, momentu batetik aurrera nire burua errepikatzen ikusten nuen, eta Speed gauak nobelarekin poesiatik prosarako jauzia egin nuela esan daiteke. Garai hartan, Jaurlaritzak sorkuntzarako bekak izaten zituen; bat eman zidaten eta hortik sortu zen Azken fusila. Liburu hura Mundakan idatzi nuen goizeko 07:00etatik 08:00etara, baraurik beti, eta isiltasuna eta argitasuna aprobetxatuz. Nahiz eta egunero gehiagorako astirik izan, nik ordubetera mugatzen nuen, erritmo horretara idatzi nahi bainuen liburu hura. Horrela izan ziren nire hastapenak idazle munduan.

Gidoigintzan ere aritua zara...

Tarteka, telebistarako ere lan egin izan dut, 90ean, 91n, 92an. Goenkalen hasieran sartu nintzen, baina ez nuen luzaroan iraun eta terapia modura Baleen berbaroa idazteari ekin nion. Alaba txikia zenean gauero-gauero ipuinen bat kontatzen nion neuk asmatua, eta bera hazi ahala, irakurri egiten nion. Behin Koldo Izagirreren artikulutxo bat irakurri nuen eta bertan aipatzen zuen zein garrantzizkoa zen ahozko literatura. Horrela, pentsatu nuen Los vascos en la pesca de la ballena ipuina alabarentzat egokitzea. Nik protagonista neskato bat izatea nahi nuen. Gaia kontuan hartuta hori ezinezkoa zen, baina horrela azaldu nahi nion alabari, eta gripe bat izan nuen batean, kapitulu batzuk idazteko aprobetxatu nuen. Handik 10 urtera berriro hartu nuen gaia. Protagonista mutikoa zen orain, eta XVI. mendera eraman nuen. Nobela mardul bat egiteko asmoa neukan, baina Susako arduradunak esan zidan ezinezkoa zela euskal literaturan halako nobela mardulik egitea. Horrela egokitu nuen Baleen berbaroa izango zena eta asmoa hartu nuen trilogia egiteko. Gero Sukar ustelaren urtea egin nuen eta orain hirugarrena egiten ari naiz, uste dut aurten amaituko dudala. Eta bitartean beste liburu batzuk etorri dira. Erdi enkarguz idatzi nuen Urdaibaiko ipuin eta kondairak. Izan ere, urte batzuetan larunbat gauetan Sukarrietako haur egotetxean jardun nuen neska-mutikoei hemengo ipuinak kontatzen eta hortik sortu zen liburua. Sortu zitzaidan lehenago Atoiuntzia izeneko liburua hemengo kontuekin, eta deskubrimendua izan zen niretzat konturatzea “urbanoa” esaten dugunean, zer diogun. Mundaka urbanoa da, itsasoko mundua urbanoa izan da, Euskal Herriko kostaldeko herriak mundura zabalik egon dira, itsasoko mugak infinituak dira eta itsasoak hurrengo herrira eramaten gaitu, segun eta nondik goazen. Horregatik hasi nintzen pentsatzen mundua urbanoa izan dela.

Etengabe aritu zara idazketan lanean. Letren inguruan gustura, dudarik ez!

Euskaltegiko garaietan hizkuntzaren muinean sartzen saiatu nintzen, bestela aspertu egiten bainintzen. Nik ikasi egin behar dut beti eta irakastean ere, ikasi egin nahi izaten nuen. Horrek asko eman dit. Hortik abiatuta nire asmoa beti izan da euskaraz eta literaturari loturik lan egin ahal izatea, eta halaxe ibili nintzen urteetan Urdaibako erreserban anaia txikiarekin turismoa egiten itsasontziekin, eta horretarako, hegaztien izenak, landareenak, arrainenak, ipuinak, kondairak, historia, ondarea... ikasi behar izan nituen. Urte batzuetan lagata izan dut lan hori eta orain hasi naiz berriro. Nik beti nahi izan dut nolabait sormenaren eta literaturaren munduak, euskaraz noski, eta bizi ahal izateko nire beste lanek lotura izatea. Lehen eskolak ematea zen eta orain turismo gida modura ibiltzen naiz bai ontziz eta bai oinez. Baina beti saiatu naiz nire lanek sorkuntzari zerbait eman diezaioten.

Genero asko landu duzu. Poesiarekin hasi zinen, liburu mota ezberdinak idatzi eta azken boladan, narrazio historikoa darabilzu eskuartean.

Aipatu dudan arrazoiarengatik sartu nintzen narrazio historikoan, eremu hori hor zegoelako, itsasoa, historia, hori guztia. Nik Atxagaren gogoetak beti izan ditut oso kontuan, “hurbiltasuna-urruntasuna da arazo handi bat literaturan”, eta gero espazioarena. Gure espazioa Euskal Herrian oso mugatua da, beraz, zaila da urruntzea, edo irakurleak urruntasun bat izatea gaiarekiko. Fikzioak hobeto funtzionatzen du apur bat urrun ikusten dugunean. Parisen edo Estatu Batuetan gertatzen den zerbait errazago sinesten dugu hemen gertatzen dena baino, bai baitugu informazioa hemengoari buruz. Orduan, genero historikoak espazio hau biderkatu egiten du, izan zena baina beste mende batean kontatuta. Beraz, urrunago, sinesgarriago gogoeta hori egin nuen, eta horregatik sartu naiz genero historikoan. Orain esaten da ipuinak irabazten diola nobelari. Hori bakoitzak ikusi behar du. Nik momentu batean, ipuin asko idatzi ondoren, horretan ere fedea galdu nuen, ipuinak fikzionatzean alegia, eta errealitatetik etorri zitzaidan ipuina baino askoz ere ipuinagoa eta fikzioa baino askoz ere fantastikoagoa den istorio bat, eta istorio hori izan zen Hemingway eta euskaldunen arteko harreman hori. Sakrifizio handiak eginez, Hemingway eta euskaldunak zerbitzu sekretuetan idatzi nuen, AEBtara joanda eta neukan ondare guztia jokoan ipinita, obsesionatu egin bainintzen, eta doku-nobela edo doku-drama hori egin nuen. Horrek berak eraman ninduen Robert Caparen bizitzara. Beste liburu bat idatzi nuen, eta horrek Gerra Zibilaren gaira eraman ninduen. Dokumentazioa erabiliz Mundakako alkatearen fusilamendua kontatu dut Kilkerren hotsak nobelan. Muga horretan nabil, errealitatea fikzionatzen apur bat, baina ez gehiegi, fikzio hutsari ez niolako zentzu handirik ikusten. Errealistago eta dokumentalistago bihurtu nintzen. 2000 urtean trenean ibili nintzen Europan 50 egunez-edo, eta hor kronikak landu nituen eta Europako mugetan barrena sortu zen. Bai hau eta bai Hemingway-rena ere, biak kazetaritzako lanak dira, kronikak.

Dokumentazio lan handia egin beharko duzu liburu historikoak idazteko!

Informazio historikoa daukaten nobela hauetan lerro bakoitzean ikerketa bat dago. Jakin behar da zer jaten zuten, nola janzten ziren, oinutsik ibiltzen ziren edo ez... Gero gainera, lexikoarekin ziklo honetan lan gogorra egin behar izan dut, saiatu bainaiz ziurtatzen erabili ditudan hitzak 1640 urtea baino lehenago erabiliak zirela. Eta hartzen diren ustekabekoak, zahartzat daukagun hitz bat XIX. mendean sortua dela ikusten baituzu, edo erdarakadatzat daukagun beste hitzen bat Etxeparek erabili zuela bere liburuan. Niretzat sorpresarik handiena eta politena Lazarragaren eskuizkribua izan da. Baleen berbaroaren zikloan pertsonaia euskalduna da eta idatzi egiten du eta XVI. mendean, bere zahartzaroan idazten duen euskalduna justifikatzeko apaiza izan gabe, zaila. Eta hara non agertzen den Lazarraga, ia 100 urte lehenago, eskuz idazten euskaraz. Beraz, horrek oinarri sendo bat ematen digu uste izateko ez zela bakarra, izan zitezkeela beste asko, eta idatzi izan dela euskaraz. Horrek sinesgarriago egin du pertsonaia. Bestalde, ikaragarria da ikustea garai hartan armadetan zenbat jendek idazten zuen; marinelek, pilotuek... Analfabetismo maila handia zen, baina idazten zekienak zerbait idazten zuen.

Egungo euskal literatura jarraitzen al duzu?

Bai, jarraitzen dut ahal dudan heinean. Gure zereginak dira: gurea idatzi, gurea idazteko informatu, kanpoko idazle interesgarriak begiratu, eta hemengoa ere jarraitu egin behar da. Ez dut esango dena irakurtzen dudanik, garai batean gutxiago, orain berriro gehiago irakurtzen ari naiz. Aurten irakurri dut Lertxundiren Ihes betea, Montoiarena, Karmele Jaiorena, Uxue Apaolazarena, Igor Estankona, Gotzon Barandiaran, Leire Bilbao... Saiatzen naiz jarraitzen, baina ez da erraza egungo produkzioaren jarraipen osoa egitea.

Euskadi sariak direla eta, sinatu zenuten manifestuaren inguruan hitz egin nahi?

Nik neure arrazoiengatik sinatu nuen, hor dagoena diot. Esan Azkarate andreak ez diola agiriaren sakoneko edukiari erantzun, esan du 200 epaimahaikideak iraindu ditugula. Epaimahaikideak ez dira 200 izan eta guk ez dugu esan epaimahaikide hau edo bestea salduta dagoenik. Ez dugu zalantzarik epaimahaikide askoren fede onaz. Baina horrek azterketa sakonagoa behar du. Ez dugu esan ezta ere saritutako lanek saririk merezi ez dutenik. Eta amaitzeko hedabide batzuetan boikot hitza agertu da. Ez da zilegi. Guk ez dugu deitu inork ezeri boikota egitera. Guk agiri bat argitaratu dugu. Nire iritzia da euskal literaturaren sistema ez dela sanoa, ados nago Andurekin. Berak orain arte ez du argitu zergatik ez den sanoa. Nik uste dut joera bat dagoela batzuen artean euskal literatura patrimonializatzeko, norbaiten ondare bihurtzeko. Niretzat, agiriaz haratago joanda, kezkagarriena da 25 urteko balantzea eginda, ikusten dudala Bermeon laster euskara desagertu egingo dela, Mundakan ia desagertuta dago eta hurrena itsasoa dago. Inon ez dirudi irakurle askorik dagoenik munduan, Frantzian badirudi askoz gehiago irakurtzen dela. Gure sistemaren lehenengo gabezia irakurle kopurua da, irakurle masa kritiko bat izatera ez gara iritsi, gutxieneko irakurle kopuru bat behar da, esate baterako, generoak lantzen hasteko. Horrela, norbaitek literatura beltza egin nahi izango balu, izango luke publikoa. Literatura historikoak ere izango luke bere publikoa, baina horretarako multzo zabala behar da eta gure euskaldunen multzoa murritza da. Balantzea egin behar da zergatik ote den murritza eta ia zabal daitekeen. Inor ezin da irakurtzera behartu, ni ez naiz kanpaina ofizialen aldekoa. Nire iritzia da idazle berri bakoitzak bere irakurleak ekartzen dituela.

Zure azken liburura etorrita, Koioteren arrastoa, bidaia kronika dela esan daiteke, baina ez da abenturazko bidaia kronika, beste nortasun bat eman diozu liburuari.

Kronikei narrazio egitura ematen saiatu naiz. Ipuin modura idatzita daude eta batzuk irakurrita, norbaitek pentsa dezake neuk asmatuak direla. Liburu honetan asmatua gutxi dago. Gero, egituratzean, AEBtako historiako zertzeladaren batzuk sartu ditut dokumentaziotik, baina gertaerak benetakoak dira. Gertaera bakarra asmatu dut liburuari beste mami bat emateko behar izan baitut, baina gainerakoa gertatua da. Beraz, narrazioa eta kronikaren artean dago. Eta ez da abenturazkoa. Ni ez naiz izan Everesten eta ez daukat asmorik. Nire abentura Salmon River-en egon ahal izatea eta hara ingurura begiratzean, kolonizazioaz gogoeta egitea izan da. Edo Piramide Lake-n egotea eta kosmosari buruz gogoeta egitea. Edo mormoiekin afari bat egitea Idaho Falls-en. Hori da nire abentura. Abentura psikologikoa, emozionala. Ezagutu dudan jendea dago hor eta ikusten da guztietan erlijioak eragina duela jendearen bizimoduan, jendeak dituen sinesmenak...

Zein izan da liburuaren sortze prozesua? Koadernoko oharretan oinarritu al zara?

Bai, iaz landu nuen. Beroaldi batean egin nuen. Liburuari batasuna emateko AEBetara egindako bi bidaietako oharrak hartu nituen, baina hor dauzkat Italiakoak eta Greziakoak ere. Batetik, Berrian argitaratu nuen indioen kronika bat, eta beste guztia idazten joan naiz, batez ere iaz, horixe izan da prozesua. Zatiren bat idatzita neukan ipuin modura, esate baterako, ‘Denok aberastuko gara’. Joe-ren istorio oso hunkigarria ere idatzi nuen handik etorritakoan. ‘Billeteak’ eta ‘Berrogei urte’, horiek eginda neuzkan lehenagotik, ‘Paiuteen artea bizitzen’ izan zen harako egin nuena. Eta beste guztia oharretatik atera dut. Oso polita izan zen San Valley-ra joatea Hemingway-ren bila, eta nire peregrinazioa amaitzeko falta zen lekua bere hilobia ezagutzea zen: zapuzturik itzuli nintzen. Berak ezagutu zuen San Valley eta Idaho basati hura desagertuta dago, dena urbanizatuta dago. Hilobia ikusi, pertsona bat ezagutu eta itzuli egin nintzen. Bidaia hori ordu batzuetakoa izan zen, baina ziklo bat itxi zuen. Horregatik kontatu dut eta irakurleak nahi duena pentsa dezan, hainbat ate zabalik utzi dut.

Jende askorekin izan duzu tratua bidaia honetan, harremanak asko landu dituzu liburuan. Elkarrizketa asko agertzen da, pentsaera desberdinetako jende asko...

Renon egon nintzenean, lehen zatian, egia esan, ez nintzen jende askorekin ibili. Izan ere, hainbeste liburu zegoen han; igandeetan ere liburutegira joaten nintzen, japoniarrak eta ni egoten ginen han igande arratsaldeetan, kar-kar. Baina Idahoko bidaian bai, behartuta geunden, etxeetan egoten ginen eta ezinbestez hitz egin behar zen. Gainera AEBetan gauza miragarria gertatzen da, Santiago Bidea zegoenean, hemen gertatzen zen bezala. Kanpotik datorrenak beti dakar zerbait, eta entzuteko gogoz egoten dira. Ez dago egoterik taberna batean tabernariak nondik zatozen edo zer daukazun kontatzeko jakin gabe, eta hori lortu arte ez dizute bakerik ematen. Gogo hori dute, agian umekeria dirudiena, eta horrek adierazten du niretzat duten zabaltasuna. Nevadan, kalean doazenean mundu guztia agurtzen dute. AEBetan oso erraza da jendearekin hitz egitea. Are gehiago, ezin da San Valley Express horretan joan bost orduz nondik zatozen eta zertara kontatu gabe.

Indigenen sinesmen nahiz kondaira asko aipatu duzu. Gaur egun gizartean dagoen nahasketa agertzen da liburuan, baita kontzientzia nahasketa ere. Zein iritzi duzu?

Indioek, Austin-ek berak, aldarrikatzen dute AEBen historian izan duten garrantzia. Kanpoko gerretan parte hartu dute eta ez zaie aitortu. Alde batetik aitortze hori bilatzen dute. Bestetik, AEBetako bandera bakar bat dago erreserba guztian, aldiz kanpoan, ez dago autorik bandera amerikarra ez daramanik. Badirudi, kanpotik begiratuta, identitatearen bilaketa horretan dabiltzala. Zibilizazioa edo kontsumo gizartea sartu zaie, gehienak erreserbetatik kanpo bizi dira. Kontsumo gizarteak zer eman die? Oreka horretan bizi nahi dute. Couer d’Aleneen tribuan kasinoak dauzkate, eta galdetu genien, “Baina ez zarete kasinoak ekar ditzakeen gaitzen beldur?”, “Bai, bagara, baina kasinoak dirua dira”. Indioek kasinoak sortzea ez ote da kontsumo gizartearen alderdirik gaiztoenari ateak zabaltzea? Kezka hori badute. Ostera, oso polita izan zen beste pasarte bat. New Yorkeko gizon bat sukaldari zegoen indioen erreserban aprobetxatuz emazteak eskubidea zeukala, eta esan nion, “Zer egiten duzu zuk hemen newyorktarra izanik?”, eta esan zidan, “oso leku polita da umeak hazteko”. Eta egia da, hango gazteek lekua badute, eta gizarte txikia da. Badira gizarte txikia nahiago dutenak handia baino. Orain, uda honetan, han ezagutu nuen euskaldun-mexikar bat etorri da Mundakara, egun batzuetan egon da etxean eta esan du, “egunen batean umerik badaukat hona etorriko naiz, hemen kalean dabiltza umeak, Mexikon ostera, ezin dute”. Nolabait horixe esaten zidan New Yorkeko gizon hark, umeak hazteko leku polita zela. Orain, noiz arte iraun ahal izango duten? Hori ez dakigu. Oso gogoan izan nuen orduan Txillardegik idatzi zuen saiakera bat, nazio kontzientzia hartzearen prozesuan folklorea lehenengo pausoa izaten da eta komunitate indiarrak euren folklorea berrasmatzen ari dira. Euren kultura onartzen eta erakusten, eta gurearekin zerikusi handia dauka. Izan ere, kultura hori gehiena galdua da, eta berreraikitzen ari dira, eta beraz, alde batetik, asmatua da, sortua. Esate baterako, jantzietako koloreak, aurreko garaietan koloreak ez ziren existitzen eta orain koloreak hartu dituzte. Batzuek hizkuntzaren ardura hartu dute, hori bigarren urratsa izan liteke, batek daki noraino iritsiko diren. Ez dut kontatu liburuan baina kontatuko dizut anekdota moduan. Euskara irakatsi behar izan nion han ikasten ari zen neska bati, Renon, eta esan zidan: “Hemen indioek ez dute zergarik ordaintzen, konstituzioa baino aurreragokoak baitira, beraz ez dute ordaintzen”. Orduan, saiatu nintzen nire indio odolaren ehunekoa frogatzen, uste dut 8tik 1 izan behar duzula iraganean. Emakume hau, Grace Kelly baino ilehoriagoa, saiatu omen zen bere indio odola frogatzen, baina 16rena omen zeukan, ez 8rena. Orduan ez nuen ondo ulertu, baina gero Idahon auzi hau berriz ezagutu nuen. Tribu batzuetan kide izateko erdia indioa izan behar duzu, besteetan laurdena, besteetan 16rena. Horrek ere badakar identitateen nahastea. Zelan ez da identitatea nahastuko norbaitek zergak ez ordaintzeagatik indioa dela aldarrikatzen badu? Horrek arrazaren kontzeptura ere eramaten gaitu, odolaren auzira, horretan ez naiz sartu, baina AEB gogoetarako leku ezin hobea da.

Liburuak behin baino gehiagotan parekatzen dira euskaldunak eta indioak.

Bai, eta ikusten da kondaira batzuk egiazkoak direla. Joe-k esan zidanez, euskaldun asko dago harri batzuen azpian lurperatuta, txekea eskatu eta txekearekin joatean hil egin dutelako. Ez dakit kondaira urbanoa ote den, baina iturria oso fidagarria da. Ez dakit diasporaren sozializazioan eta hedabideetan zabaltzean zerekin geratuko garen, zer jakingo dugun euskaldunek Ipar Ameriketan egindakoaz. Espero dut abentura izatea euskaldunentzat hori irakurtzea, hori ezagutzea gure neska-mutilek, ahalik eta modu zabalenean jakitea, ez idealizatzea, baina jakitea oso bizimodu gogorra izan zela. Idahoko Jai-Alai jaialdian gurdiak non joaten ziren oesteko karabanak ikusi nituen, bizimodua gogorra zen mendietan. Brokeback mountain filmean agertzen dena bezalako bizimodua zeramaten. Sozializatuko bagenu, jakingo genuke sufritu ere egin dutela euskaldunek Ameriketan, ez dela izan arantzarik gabeko bidea. Gero konturatu nintzen egungo euskaldun katolikoa han kalbinista dela. Bai, uste dute katolikoak direla baina sakonean protestanteak dira. Eta euskaldunak AEBetan hain ongi moldatzea posible egin duena horixe izan da, lanaren debozioa, lanari dioten miresmena. Hemen baserritarrak beti lanean, apaizari igandeetan ere lan egiteko baimena eskatzen. Hara joan eta meza katolikoetara joaten dira, baina sakon-sakonean harekin duten lotura lanarekiko miresmena da, ze AEBetan nahi ez duenak ez du lanik egiten eta kalean egoten da.

Paisaiari ere garrantzia handia eman diozu. Deskribapenetan nabari da oso barrutik bizi zenuela...

Ni ateoa naiz, baina federen bat izatekotan, natura eta paisaiaren fedea dauzkat eta horrekin batera bizi behar dugula uste dut. Paisaia batzuk mintzatu egiten dira, eta esaterako, Clearwater, Salom River, Snake River..., Idahoko ibaietan bainatzea, niretzat herrialde horrekin komunioa egitearen parekoa zen. Laxaltek ere, bere liburuko lehen atala usainari eskaini zion, han dagoen belarraren usainik gabe ezin duela luzaroan bizi dio. Bazoaz mortuan gora, dena area, gainditu duzu tontorra, eta bi edo hiru laku agertzen zaizkizu, bare-bare mendi artean, zuhaitzekin, birjin-birjin, ia ukitu gabe eta, diozu, “noiz agertuko dira indioak?”. Mundakako zineman banengo bezala sentitzen nintzen. AEBetan dagoen ekologia zaletasuna ere desmitifikatu behar izan nuen. Ekologiaren zaletasuna neurri handi batean handik dator. Horregatik kontatu dut sekuoiak salbatu zituen gizonaren istorioa: goraino iritsi ez zirelako ez zituzten sekuoi guztiak moztu, urrun zeudenak zutik utzi egin zituzten. Baina niri sekuoiek baino inpresio handiagoa egiten zidan zeruak, uraren mirariak, dena da mortua eta bat-batean ibaiak eta lakuak agertzen dira, eta uretan sartzeko premia sentitzen nuen.

Bi alditan aipatzen duzu indio batek esan zizuna: ipuinak ez direla idatzi behar.

Horrek lur jota utzi ninduen. Justin-ek kontatu zigun koiotearen ipuin hori, nola izan zen bilera hori eta nola etorri zen koiotea. Galdetu nion Justin-i ea ipuinak idatzita ote zituen, eta “idaztea ahaztea da”, erantzun zidan. Eta egia da. Zenbat eta gehiago idatzi zailago idazlearentzat gogoratzea. Oso kontu sakona zen. Orain han ‘politically correct’ da esatea indioak eta kolonizatzaileak elkartu egin zirela, topatze gunea esaten dute, ‘crossing of civilitation’. Museoan ikusten duzunean nola izan zen, “hemen ez ziren topatu, batzuk zetozen arrapaladan eta besteak han zeuden, gainetik pasatu ziren”, pentsatzen duzu.

Aipatu duzun Baleen berbaroaren hirugarren bildumarekin ari zarela lanean…

Bai, hor nabil. Gainera Jaka beka daukat hori egiteko eta amaitu beharra daukat. Zikloa ez da amaituko, ez dakit jarraituko dudan, baina honekin itxiko da pertsonaiaren gaztaroa. Egia da herriaren egoerak ere eragina daukala eta ni ez naiz marfilezko dorrean esaten duten moduan bizi. Ezin diet ihes egin eguneroko gertaerei. Baina bai, hirugarren atala aurten amaitu eta argitaratzeko asmoa daukat. Gainera animatuta nago ze Sukar ustelaren urtearen itzulpena Argentinan argitaratuko da gazteleraz datorren urtean. Lehenengoa ere gazteleraz eta italieraz itzulita dago.