Literaturarekin zita bat genuen, eta zita literarioak medio Harkaitzek bere idazle kuttunenak gonbidatu ditu gurekin kafea hartzera. Absurdua bizio, musikaren maitale, egiazko pasioa lerro artean ezkutatzen denak sortarazten dio. Poeta bat New Yorken, euripean dantzan “funky chicken” totala. Euskaldun bat Madrilen, “zezen brabo” kastako literato espainolentzat ezezaguna, ulergaitza eta beraz idazlea ez beste dena. Bere bizitza “Canokeria” bat da (zer besterik izan daiteke?)

Artista bakoitzak omen du bere hasieraren gezur prefabrikatua, mitoa. Zein da zurea?

Ni 7-8 urterekin hasi nintzen idazten, eta liburuak oparitzen nituen. Senideren baten urtebetetzea zenean, folio bat hartu, tolestu, eta marrazki bat egiten nuen aurreko aldean. Barruko aldeetan ipuin bat idazten nion eta hori zen nire oparia.

BBBko lehen mailan Lasartetik Donostiara etorri nintzen bizitzera. Ostiralero irakurrarazten ziguten erdarazko idazlan bat gelan. Lehen astean ni atera ninduten irakurtzera. “Recuerdos de un viejo trompetista” zen nire idazlana. Oso esperientzia berezia izan zen niretzat. Beti izan naiz oso isila eta lotsatia. Ez nuen inor ezagutzen, eta irakurri nuenean ikaskide denak txaloka hasi ziren. Beharbada momentu horretan hartu nuen idazle kontzientzia.

Beste batean nire artikulu bat azaldu zen “Euskaldunon Egunkaria”n, eta “Harkaitz Cano idazlea” jarri zuten. Artean ez nuen libururik idatzi, ez ezer. Aitak egunkaria hartu eta esan zidan “a, orduan idazlea haiz?”. Tira, bada agian bai.

Mila istorio konta ditzakezu, baina ezin dezakezu esan noiz egin zinen idazle. Besteek esaten dizutenean, edo zu eroso sentitzen zarenean... Azkenean, zure gotorlekua egiten duzu, eta hor barruan zu zara eta kito. Horrek ematen du bizitzeko lasaitasuna.

Idazle gazte batzuek Lubaki banda sortu zenuten. Zertarako?

Xabier Mendigurenen artikulu bat azaldu zen Argian, “64ko uzta” izenburuarekin. Bertan aipatzen zen belaunaldi horretako idazle asko zegoela, baina hortik behera ez zetorrela idazle gazterik, beraz, katea eten ote zen edo, zirikatuz. Ez dakit horren erantzuna izan zen, baina denboran kointziditu zuen behintzat. Guk ere manifestu agresibo xamarra idatzi genuen, zirikatzailea bueltan zirikatuz... Pott bandaren oroitzapena ere bagenuen, oroitzapena baino gehiago mitifikazioa, guk ez baikenuen ezagutu. Urruzuno lehiaketan jende dezentek ezagutu genuen elkar eta hortik sortu zen 14 laguneko taldea. “Jendea ez badator literaturara, gu joango gara jendearengana”, hori zen filosofia. Tabernetan musikaz lagunduta, eta esperimentatuz hasi ginen poesia emanaldiak egiten. Niretzat garrantzitsuena izan zen hor ikasi genuela jende aurrean zerk funtzionatzen duen eta zerk ez. Oso termometro beharrezkoa da hori. Sarri poema bat ona izan daiteke, baina ez du funtzionatzen, eta zergatia bilatzea garrantzitsua da.

Zu oso metodikoa zara. Nola lantzen duzu idazkera?

Hasteko irakurriz. Dena irakurtzen dut, baita metroko txartelak ere. Gure bizitzak nahiko aspergarriak dira. Kontzentrazio eremu batean pasa badituzu sei hilabete, nahiz eta zure bizitzan ez ezer irakurri, ziur asko liburu on bat idatzi dezakezu. Zorionez gu ez gara egon itxitura zelaietan. Beraz, irakurle obsesiboa izan behar duzu. Bestalde, piloto automatikoa jarrita ibili behar duzu egun osoan. Larunbata gauetan lagunek gertatu zaizkien gauzak kontatzen dizkidatenean sarri esaten diet “hor zutabe bat dago”, edo “hor poema bat dago”... “Joe, hi beti etekina ateratzen!” esaten didate. Baina hilabete batean hamar zutabe eta auskalo zenbat gauza idatzi behar dituzunean, beti zaude zutabe galduaren bila. Idazleak behar du obsesio puntu hori, gaixotasunera iritsi gabe, noski.

Egituretan nahastera jotzen duzu, bigarren buelta baten bila. Hori ere metodoz egiten duzu horrela?

Nik lehendabizi bukaera idazten dut. Gero hasierara itzuli, eta dena idazten dudanean berriro bukaera aldatzen dut. Normalean bukaerak balio dit hasieratik hasteko baina gero istorioaren garapenak beste bukaera bat ematen dit. “Pasaia Blues” liburua bera ere nahiko pentsatuta eraman nuen hemendik. New Yorken idatzi nuen eta konturatzen naiz liburu horretan New York aipatzen ez badut ere, beste edonon idatzi izan banu oso ezberdina izango litzatekeela. Nahiz eta istorioa aurretik oso ondo pentsatuta eduki, momentuan gertatzen zaizkizun gauzek, irakurri eta entzuten dituzunek, bizi dituzunek... eragina dute idazten duzun horretan. Niretzat hori da literaturak duen gauzarik politenetakoa, ez zaudela isolatuta.

Besteren erreferentzia asko darabilzu. Non dago plagio eta erreferentzien arteko muga?

Nik uste dena dela plagioa, eta esaldi ezagunak dioenez, plagioa ez dena tradizioa da. Idazten hasten zaren hasierako garaitan, zure obsesioa da zerbait originala idaztea. Baina dena idatzita dago, gutxi gora-behera. Egiptoko piramidean 10.000 urte baino zaharragoa den inskripzio bat aurkitu omen zuten, Faraoiaren eskribau batena. Bere esaldia zen “lastima garai honetan jaio izana, dagoeneko dena idatzita baitago”. Arrazoi zeukan, baina pentsa zenbat idatzi den geroztik!

Guri bertsioen garaia bizitzea tokatu zaigu. Musika entzun besterik ez dago. Denak dira bertsioak, edo bestela, egiten diren kantu berriek gogora ekartzen digute orain hamar urteko beste talde bat.

Gure lagun batek ez du ezer irakurtzen inoren eraginik izan nahi ez duelako. Baina bere ipuin bat irakurri eta esaten diote “hau Kavafis-en antzerakoa da”, nahiz eta berak irakurria ez izan. Beraz, hobe da dena irakurtzea ezer ez irakurtzea baino. Plagioa beharrean, nik horri sorkuntza induzitua deitzen diot.

Zer da “sorkuntza induzitua”ren kontu hori?

Hori asko egiten nuen ingelesez irakurtzean. Ez nuen hizkuntza ongi menperatzen, eta ulertzen ez nituen hitzek zer esan nahi ote zuten imajinatuz jarraitzen nuen irakurtzen. Baina imajinatu duzuna beti ez da egiatan idatzita dagoena. Ipuin paralelo bat sortzen ari zara. Bukaerara iritsi, eta “a! Ez zen hau, beste zerbait esan nahi zuen”, pentsatzen duzu, baina agian bururatu zaizuna ere ez zen txarragoa. Eta zerorrek idazten duzu. Film bat ikusten ari zarenean ere, pentsatzen duzu, nik horrela bukatuko nuke eta pertsonaia honi hau egingo nioke... Filma ez da horrela bukatzen, baina zuk zure erara idazten duzu gero.

Ez al duzu beldurrik, zure liburua irakurtzen dutenek ere ez dutela zuk idatzi duzuna ulertzen?

Liburua bukatzen duzunean, zuk bota duzu zure botila itsasora, eta bueltan etortzen bada botilaren bat, erantzunen bat, hobe. Baina zuk zurea egin duzu. Ni ez naiz erantzule irakurleak nire liburuaz egiten duen interpretazioaz. Interpretazio horrek balio du, eta beretzat liburu horrek hori esan nahi du.

Bitxia da sarri gertatzen dena: zuk irakurtzen dituzun liburuetan batzuetan geratzen zara esaldi edo pasarte batekin, eta handik urte batzuetara liburura itzultzen zara esaldi edo pasarte horren bila... Zuk esaldi edo pasarte hori buruz dakizu, eta liburu osoa goitik behera miatu eta ez dago! Dago bat antzerakoa dena, edo agian ezta antzerakoa ere. Hori ere oso polita da. Zuk beste zerbait atera duzu liburutik, hor ez dagoena baina zuri balio dizuna.

Ez duzu idazle eskolen faltarik nabari?

EEBBetan idazle tailerrak oso ongi ikusita daude. Idazle handi asko atera dira tailer horietatik: Truman Capote, esaterako. Hemen ez dago tradiziorik, are gehiago, gaizki ikusita daude. Hemengo ikuspuntutik, idazteko tailerrak maila ematen ez duen jendearentzat dira, denbora pasatzeko.

Niretzat idaztea ofizioa da. Ez dut sinesten jaiotzatiko kontuetan, baina nik sinesten dut jatorrizko pasioan. Badago jatorrizko pasio bat musikarako, bertsotarako, literaturarako... Gustatzea edo zaletu izatea gauza bat da, eta jatorrizko pasioa bestea. Jatorrizko pasioa baduzu, beste gauza asko baztertuko dituzu horregatik, eta azkenean lortuko duzu hori ongi egitea. Baina horrek ez du esan nahi markatik kanpokoa izango zarenik.

Gaztea izanagatik zuk idazle kontzientzia erabatekoa duzu...

Munduan egoteko nire era hori da. Esan beharreko gauzak idatziz esatea gustatzen zait. New Yorketik hona etorri aurretik nire buruari eskutitz bat bidali nion. New Yorkeko Harkaitz Canok eskutitz bat bidaltzen zion Donostiako Harkaitz Canori. Banekien bi pertsona ezberdin zirela, eta nire buruari gogorarazi nahi nion nola sentitzen nintzen New Yorken eta zer ikasi nuen. Kartazal horretan sartu nuen baita ere “Pasaia Blues” liburuaren disketea, hegazkina erortzen bazen ere, liburua galdu ez zedin. Gainera diskete horren kopia eman nion beste hegazkin batean zetorren lagun bati. Derrigorrez, liburua salbatuko zen.

Lotsatia zarela diozu. Zure burua autozentsuratzen duzu?

Gero eta gutxiago. Beti dago autozentsura. Bestalde, zure burutik eskura beti galtzen da zerbait. Idazten duzuna eta buruan duzuna ez dira gauza bera. Autozentsurak zerikusia du horretan, baina baita ofizioa ez menperatzeak ere. Politena da ikustea urteen poderioz burutik eskura gero eta distantzia txikiagoa dagoela. Aspaldiko testuak irakurrita badakit zer esan nahi nuen, baina ez dut behar bezain ongi edo zehatz kontatzen.

Idazkera aldetik zertan da ezberdina hasierako Cano eta oraingoa?

Lehenengo liburuan nahi nuena egin nuen, nekien moduan. Canokeria denak sartu nituen. Jendeak esaten dizu, “zer estilo itxia duzun, oso mundu pertsonala daukak, ez diat ezer ulertu...” Horrek bideratzen zaitu irakurlearengan gehiago pentsatzera. Ohartzen naiz lehen liburua idazterakoan oso libre sentitzen nuela nire burua. Ez punturik eta ez komarik, puntuazio zeinurik gabekoa zen. Orain hobeto idazten dut, baina aske sentitzea galdu dut, neurri batean behintzat.

Irakurleengatik duzu orain idazkera irakurterrazagoa?

Errezeloa sortzen dit egun liburu irakurterrazetarako dagoen joerak. Baita “liburu irakurterraz honetan...” dioten erreseinek ere. Oso fama ona dute, baina hor tranpa bat dago: gauza bat da idazkera erraza eta bestea irakurterraza. Idazkera erraza lortzea da hain zuzen gauzarik zailena. Zuk esan nahi duzun guztia erraz ulertzeko eran idaztea baita idazkera erraza. Irakurri eta esango duzuna arraioa! Zer ari den botatzen azpitik! Badirudi ez dela ezer gertatzen, baina izoztutako ibai bat da eta azpitik ura doa, sekulako indarrean gainera.

Niri ez zait interesatzen bestelako liburu irakurterraz hori. Bai, bai, oso azkar irakurri duzu. Baina sortu dizu zirrararen bat? Edo astindu dizu nolabait barrua? Utzi dizu markarik?

Egun batean idazkera erraza izatera iritsi nahi nuke. Baina konturatzen naiz ezin dudala eta batzuetan esaldi luze eta korapilatsuak egiten ditut, zerbait esan nahi dudalako. Hori prozesu bat da.

Absurdorako joera susmagarria duzu...

“La cantante calva” antzerki absurdua ikusi nuen 11-12 urterekin, eta horrek markatu ninduen. Ionescorena zen. Kasualitatez, etxean Ionescoren antzerki lan denak zeuden bilduma batean, eta denak irakurri nituen. Horrela, Obelix txikitan edabe magikoaren lapikora erori zen bezala, ni absurdoaren lapikora erori nintzen. Absurdoa da momentu jakin batean pertsonaiek zerbait deskolokagarria egitea, istorio errealista lineal bat etetea. Hori gustatzen zait, irakurlea noraezean uzten duelako, “Hau zertara dator?” esanaz. Batzuetan irakurlea haserretu ere egingo da, “istorioa oso ongi zihoan, eta txorrada horrek izorratu du!”. Niri balio dit horrek ere.

Ipuin guztiekin ez dut efektu bera lortu nahi. Gehien gustatzen zaidan efektua da, eta hau nire irakurle esperientziatik diot, pasarte bat irakurri, begiratu liburuko hegal-azaleko idazlearen argazkiari, eta esatea “putakume hori, bazekiat zertaz ari haizen... hemen dagoen hau gertatu zaik edo pasa zaik burutik... eta niri ere bai, e!”. Konplizitate hori. Edo liburua bukatzeko bost orri falta zaizkizu, eta mantsotu egiten duzu irakurketa, ez duzu bukatu nahi. Azkeneko lerroa irakurri, eta poliki ixten duzu liburua. Hori da irakurle batekin lortu nahi nukeena.

Poesiak oso irakurle gutxi ditu. Ba al du irtenbiderik?

Madrilen antologia bat aurkezten egon gara Espainiako estatuko 30 poeta. Antologia Bartzelonako poesia argitaletxe indartsu batek atera du, “DVD” izenekoa. Liburuaren tirada mila alekoa da. Hori da poema liburuek duten tirada, Madril eta Bartzelonako argitaletxe indartsuenetan. Nire azken liburuaren tirada ere mila alekoa da, baina Euskal Herrirako bakarrik. Espainiarrei hori esaten diezu eta ez dute sinesten.

Poesia irakurleak beti izan dira gutxi, eta beti izango dira gutxi. Niri pena ematen didana da jendeak poesiarekiko duen ikuspuntu okerra. Jendeak ez du poemarik irakurtzen, baina ez gustatzen ez zaiolako, ez duelako bere estiloa edo bere autorea aurkitu baizik. Mila poema mota daude, baina eskolan irakasten denaren ondorioz, beti lotzen dira gauza erromantiko edo “pasteloi”ekin. Egungo bizitzarekin lotuago dago beste poesia mota bat. Garai batean poesia solemneak bazuen bere zentzua, baina egun ez hainbeste. Gaurko garaia eta erritmoa beste batzuk dira. “Hortzetako zepiloaren poesia” deitzen diodana dagokigu guri idaztea, eguneroko gauza txikiez ari dena.

Kanpoan nola ikusten da euskal literatura?

“Zu zein zara?” galdetzen dizute lehenik, eta “Gazteleraz baduzu zerbait argitaratuta?” ondoren. Ez dute esaten, baina pentsatzen dute zure lana itzulita ez badago, mailarik ematen ez duelako dela. Kanpora joatean ikusten dituzu galiziarrak eta katalanak liburuak elkar trukatzen... Zuk eman diezaiekezu zure liburua, baina alferrik. Guk irakurri dezakegu besteena, baina besteek gurea ez. Hori bada frustrantea. Haiek ahalegin bikoitza egin behar dute, batetik pertsona jatorra zarela sinetsi, eta gainera idazle ona zarela ere sinetsi egin behar dute.

Bestalde, interes falta izugarria dago. Poema bat irakurri nuen euskaraz Madrilgo Ikasleen Egoitzan, eta nire aurrean zeuden antologiako beste 25 poeta horiek. Bukaeran inguratu zitzaizkidan esanez, euskara hizkuntza biolentoagoa izango zela uste zutela. Ez zutela hain hizkuntza goxoa eta polita espero. Zuek zarete Espainiako intelektualidadea? Eta ez dakizue euskararen musikaltasuna nolakoa den! Batetik, bost axola zaizuelako, eta bestetik komunikabideek sekulako interesa dutelako euskara zabaldu ez dadin. “Demokrazia” eta “pluralismo” hitzekin ahoa betetzen zaienek jakin behar dutena da, pluralismoa dela Kordobako pertsona batek euskara eta Uzbekistango hizkuntza bereizten jakitea, ez baitakite. Denok elkarrekin bizi behar badugu, hartu eman bat egon behar du. Aurreiritzi asko dituzte, “estos vascos violentos tienen un idioma violento...”.

Guk ere badugu erruaren zati bat. Ahalegin handiagoa egin behar da euskarazko lanak itzultzen.

Esan beharrik ez dago politikak hartzen duela dena. Euskal idazle bat kanpora doanean lehendabizi da euskal eta gero idazle. Hasieran ez dute informazio gehiegirik ematen, eta zuri uzten dizute hitz egiten ea zer hanketatik herren egiten duzun antzemateko. Morboa, arreta pizten dugu. Baina tira, erabili dezagun hori gure alde.

Kritikak noraino dira kritika?

Autokonplazentzia asko dago. Denok eskatzen dugu kritika, baina azkenean bilatzen duguna “pelota” egitea da. Egiazaletasuna falta da. Ez Euskal Herrian bakarrik, kanpoan ere berdin. Mesedea zor diozunari aldeko kritika idazten diozu, eta neska bategatik lehia eduki zenuenari txarra. Denok elkar ezagutzen dugu, eta idazleak beraiek dira beste une batean kritiko, edo editore... eskuak lotuta ditugu. Kritiko bati 500.000 pezeta ordaindu behar litzaizkioke hilabetean. Egin dezala ondo, eta lagunak galdu behar baditu, gutxienez irabazi dezala soldata bat. Kritiketan lerro artean irakurtzeko era bat garatu da. Inork ez du liburu bat txarra denik esaten, baina badakizu gauza bat esatean bestea esan nahi duela, eta noiz ez zaion batere gustatu.