Postako atarian aurkitu dugu Itxaro Borda, Maulen. Plazaratzear duen liburuaz, literaturaz, gizarteaz eta munduaz galdetzera joan gatzaizkio, eta argazkien aitzakian Maule Gainen duten ikastolara eraman gaitu. Matalaz hil zuten lekuan den Europe ostatuan ez dira egunero egiten elkarrizketak eta argazkiak. Horregatik agurtuko gintuen postari manexa ezagutzen duen agureak.

Hasteko, zure nobela berriaz galdetu behar dizugu.

Amaia Ezpeldoiren bigarren menturaldia da. Lehena (Bakean ützi arte) Zuberoan gertatu zen, gas-hodiaren istorioaren inguruan, eta bigarren hau Amikuzen gertatzen da, non ere euskara lazki galtzen ari baita. Nobela honen muga Aturri da. Bigarren aldikoz, Amaia Ezpeldoik xahar bat behar du bilatu, eta inkesta horretan ez da New York edo Kalifornian bezala tirorik izanen. Ezta krimenik ere. Urte luzez berririk eman ez duen emazte desagertua baten senar-ohiak engaiatzen du detektibea bere xerkatzeko.

Askok Iparraldetik gutxien ezagutzen dugun eskualdea dateke Amikuze.

Mugan gara, eta doi-doia euskaldun gara orain. Askok esaten digute biarnesak bezala garela jadanik, mugan garelako. Biziki guti idatzi izan da Amikuzeko hizkera. Amikuze aipatzen delarik, irri egiteko izan ohi da: artogileak, ustez laborari handiak... Eta nik aldiz eremu sentimental gisa aipatzen dut.

Nola deskribatzen duzu Amikuze zure sorlekua?

Amodioz eta amultsutasunez aipatzen dut, nahiz eta batzuetan badiren deskribapen ironikoak. Herrialde hori maite duen baten deskribapena da. Bi moldez erakusten dut gure sozietatea. Lehenagoko gizarte zaharraren elkartasun hori, oraino bizirik dena. Eta guk bizi duguna: bakartasuna, herritik joan beharra... nahiz eta hogeita hamar urteotan garapen ekonomikoa izan den, halaz ere familia horietako haurrek kanpo joan behar.

Amikuzen industria ere bizi duzue, gertu...

Mauleko industriaren erreferentzia bada, eta industria aipatzen delarik lantegi bat zerratzearen kontrako manifestazio bat da. Irekitzea baino seguruago dute ixtea lantegiek, eta partikularkiago hemen. Martxoaren 6 hartan Bidegainen lantegi horren aferan gertatu zenaren lekukotasun bat utzi nahi nuen.

“Berdin laster desagertuko gara” idatzi izan duzu.

Amikuzeri aplikatzen dut, bere egoera oso larria baita, nahiz eta indarrak badiren egoera horri buru egiteko. Ez naiz ausartu Zuberoari buruz hori idaztera, baina berdin esan nezake.

Amaia Ezpeldoi Maulen bizi da, eta detektibeak normalean hirietan dira.

Herriotan bada bizia, aldizkari eta komunikabideetan sekula agertzen ez den arren. Amaia Ezpeldoi detektibe rural bat da, kabala galduak edo jende galduak xerkatzea du lanbide. Ni ere, barnealderat jinez geroztik presondegi batean sartzen ari naiz, eta gogoa izanik ere biziki nekeza dut istorioak hiri batean plazatzea. Niretzako hiria Maule da.

Detektibea utzi eta idazlearen pista jarrai dezagun. Amikuzen sortu zinen...

Haurtzaroa han eman nuen, komunio eta konfirmazioa. Pauen ikasketak eginik, Baionan bizi izan naiz aski denboraz. Han hasi nintzen Herria eta Argia-rekin kolaborazioak egiten. Gure Irratian aritu nintzen lanean gero, hasi berria zenean. Irratiko kontratua bukatu zitzaidalarik, postako konkurtsoa pasatu nuen eta Parisera joan nintzen lanera.

Parisko egonaldiak asko markatu zaitu.

Etorri nintzenez geroztik lau urte behar izan ditut berriz bertara joateko erabakitzeko. Orain distantzia bat hartu dut, eta duela gutxi han izana naiz. Baina haur bat banuen, eta honek bi hilabete zituelarik joan behar izan nuen Parisera, lana behar nuen absolutuki. Lehen urtea oso gogorra izan zen, haurra hemen eta ni han, ahal nuenean etorriz, larunbat askotan lana bainuen. Baina gero zenbait gauza egin eta ezagutzeko aukera izan dut.

Adibidez?

Sindikalismoa ezagutu dut. Teorian ezagutzen nuen exodo rurala, historia garaikidea irakurrita. Baina ez duzu sekula pentsatzen zuri gertatuko zaizula.

Liburuetan agertzen da XIX. mendean baserrietatik hirietara joaten zirenak haiek zirela gehien sindikalizatzen. Eta hala frogatu dut, nire lagun sindikalista gogorrenak gure ruraletatik etorriak ziren: XIX.eko ereduak funtzionatzen zuen guretzako ere. Sindikatu mailan, lan mailan, ezagutzen ez dugun edo bederen sekula aipatzen ez dugun mundua, lan arazoak, nagusiekikoak...

Zein da Parisetik ekarri duzun oroitzapen onena?

Gau-pasa handiak, eta usu lanera joatea lo egin gabe. Kolegen arteko bizimodu hori, azken metroak, manifestazioak.

Euskaldunen mundua Parisen?

Ez naiz batere kontaktuan jarri. Enetako, Euskal Herria hemen zen, euskararen erabilpena hemen zen. Ene buruan ez nintzen han betirako, eta hobekien nintzen lekuak garraioak ziren, trenak, autobusak, metroak: ez nintzen inon, beraz hemen nintzen. Hola pasatu dira lau urte t’erdi. Gero suertea izan dut Maulera aldatzeko, eta orain Maulen naiz.

Ama izatea nola pasatu duzu?

Hori ere berezia izan da, ez dut ene ama rol hori xuxen atxiki, ezin nuen ama guztiek bezala egunero ikusi ene haurra. Orain nirekin bizi da. Ama izanik, esaten ahal dut errespontsableago naizela. Maila orotan: lan munduan, kanpoko aktibitate orotan, eta idazten ere bai. Orain badakit geroan irakurle bat bederen izanen dela ene testuen jujatzeko, barnetik. Lehen ez nuen segida baten kontzientziarik. Haurrak luzapen bat ematen dizu, gure bataila ez dela gugan geldituko.

Idazten jarrita, lehen ere irakurleak bazenituen...

Lehenago fribolitate askorekin idazten nuen. Normal da, eta gazte denboran hola egin behar dela uste dut: gazte denborako libertate hura gozatu behar da, gero libertate hori biziarekin gestionatzeko. Lanarekin sartzen zara, bizimodu batean sartzen zara. Haurrak ematen duen erresponsabilitate sentimendua aipatzean gauza horiez ari naiz.

Zuberora etorritakoan, zer aurkitu duzu?

Sorpresa bat. Askok ezagutzen duzuen bezala ezagutzen nuen, oporretatik, edo mendietatik. Eguneroko bizi bat oso aberatsa eta oso gogorra aurkitu dut. Hemengo bizimodua isolatua da mobida dei dezakegun horretatik. Baina bere barnetasuna badu, bere nortasuna, eta gogortasuna ere bai. Ez da behar bada beti aise kanpotar batentzako Zuberoan sartzea, baina denborak ezabatzen ditu mugak oro.

Gipuzkoatik datorren kazetariari Zuberoako zer azpimarratuko zenioke?

Hemen den bizitza kulturala, bai abertzaleek kudeatzen dutena eta bai besteek kudeatzen dutena. Bi mundu dira hemengo euskaldunen artean, eskuineko euskaldunena eta abertzaleena. Ezkondurik izan dira, eta berezi egin dira. Gas-hodiaren aferak badu hor zerikusirik. Orain haustura horren gainean bizi gara, eta kultur mailan egiten diren gauza guztietara iristen da. Bi ikuspegi dira. Behar bada ez da gaizki, eta esan nahi du jendea badela eredu batean bezala bestean aitzina egiteko.

Susa aldizkarian irakurri genizun: “Hemen ez dugu gauza handirik salbatzen ahal, hizkuntza salbu”.

Eta segitzen dut horretan. Hizkuntzaren bataila hemen garrantzitsua da. Ekonomia, adibidez, bizigarri ere ezin izango da hizkuntzarik ez bada. Nahi baduzu, ikusi hizkuntzak berak zenbat lanpostu sortzen dituen.

“Kultura munduan zuritze fenomenoa oso hedatua da” ere esan zenuen.

Kultur munduaren parte batek ofizialtasunak ematen duen berniza nahi du kulturaren gaian. Baina hori ez guri euskaldun kontsumitzaile arruntei buruz baizik eta kanpoari buruz, produktu bezala saltzeko. Lehenago ikastolak kultura hitzaren gibelean bilduak ziren, eta orain kultura eta irakaskuntza bereizten dira. Normalki kulturak euskaraz behar luke eta euskararen aldeko batailetan ere izan beharko luke.

Heltzen gara belaunaldi batetara non hogeita bost urteko lan baten ondotik halako errekonozimendu bat behar den, bestela iruditzen den urte horietako lan isil hori, media handietara atera gabe, alferrikakoa izan dela. Badira jendeak onarpen ofizial hori behar-beharrezkoa dutenak orain. Hogeita bost urteko borondatezko lanaren ondoren, profesionaltasun galdea eta onarpen galdea biak elkarrekin jin ohi dira.

Euskal kultur munduarekiko zure jarrera kritikoa, hala ere aspaldikoa da.

Lehenen gehiago apezen eta notableen munduaz ari nintzen. Duela hogeitabost urte arte euskal kultura apezek edo apez antzekoek kudeatzen zuten. Gero libertate aro bat bezala izana da eta berriz hasten da istorio berdina, kulturari buruzko jarrera berdinarekin: kultura ez guretako baina besterendako.

Zehaztu ezazu. Euskal Kultur Erakundeaz ari zara?

Ez preseski, baina bai EKEk kudeatzen duen zenbait gertakariz, non kultura baino patrimonioa aipatzea nahiago duen. Patrimonio hitzean sartuz gastronomia, euskal etxea, laminak... fantasmak, mito salgarriak.

Gazteek ez dute zure Basilika nobela ezagutzen. Orduan zurekin haserretu zirenekin bakea egin duzu?

Gauzak dira erlatibizatu urteekin, baina bada beti halako mesfidantza bat. Azkenean ez da enetako hain negatiboa izan: euskal mundu ofizialetik kanpo igorri nau, eta ohartu naiz kanpoko munduan ere bizitzen ahal zela. Dena dela Basilika metafora bat zen, gero izango zenaz proiekzio bat. Pettoa izen egiazkoak ipintzean egon zen, baina gainerakoan damurik ez dut.

Zure literatura errealitateari oso lotua da beti.

Fikzioa bada, noski, baina imajinazio hutsa ez zait interesatzen. Nire kasuan, bizitzen duguna behar dugu idatzi. Behar bada zerbait desagertzear dagolakoan. Horrek ematen dit urjentzia hori. Laborarien munduaren zenbait arazo ez dira beti hor izanen.

Mundu hori ez da sekula gatazkatsu bezala presentatu, mundu baketsu bezala presentatu da. Hegoaldekoek orain beste itxura ematen diote laborarien mundu horri, basatia, odoltsua, eta hori ere ez da. Nik bizitzen dena idatzi nahi nuke, bizitzen den erritmoan eta bizitzen den hitzekin. Ez da beti aise.

Euskal idazleen artean Eñaut Etxamendi aipatzen duzu.

Oso inportantea da. Garaziko euskarari ematen dion erabileragatik... Ekonomiako irakasle ere izan dut, Pauen. Bere kantuak ere biziki maite ditut: haietan halako flash batzuk egiten ditu, une batean Euskal Herrian bizi denaz. Nik ere nahi nuke horretara heldu: memento bat, bere kolore, bere usain, bere arlo eta jendeekin bildu.