Donostiar idazleak “Deklaratzekorik ez” argitaratu du, irakurleari hamaika hari mutur eskaintzen dizkion eleberri mardul eta zentrifugoa. Berarekin hitz egin dugu.

Deklaratzekorik ez (Susa, 2019) Beñat Sarasolaren eleberriaren lehen laburpen bat egiteko, liburua zertaz doan azaltzeko, nahikoa dira hamar segundo; aitzitik, hainbat eta hainbat orduz hitz egin daiteke bi poesia liburu argitaratuta dituen donostiar idazleak bere lehen eleberri jorian bildu dituenetatik abiatuta, sormen lan onekin gertatzen den bezala.

Istorioaz haraindi, Sarasolak hainbat bideren abiapuntuan kokatzen du irakurlea, gurasokeriarik gabe, berorrek bidea egin dezan, erritmodun lanean aurrera (hari narratiboa nahikoa tenkatuta dago 302 orriotan). Bidaia horretan, sexua, politika, amodio harremanak, lagunartea, gurasoekiko erlazioa, erakuskeria, karlismoa, artea, erosokeria, frustrazioa, inbidia, traizioa… Salbuespen ez garenon, eleberriko protagonista bezala kontakizun epikoetatik at gelditu ohi garenon, paisaian zehar ibiltzera gonbidatzen gaitu Sarasolak, tonu ironiko eta gupidagabean.

Berarekin hitz egin dugu, kontakizunean zabalik uzten dituen ateetako batzuk apur bat barrurago zeharkatu nahian.

Zergatik argitaratu duzu orain Deklaratzekorik ez eta zergatik eleberri formatuan? Zerk piztu zuen liburuaren txinparta, zuk zeuk esana duzunez, duela hamar urte?

Egia esan, zaila zait arrazoi erabat arrazional bat ematea. “Inork agintzen ez didalako dut maite maite dudana” esaten zuen Sarrionandiak; bada, nik ere antzera esan nezake, inork agintzen ez didalako idazten dudala, alegia.

Duela hamar bat urte sortu zitzaidan nobelaren ernamuina-edo. Ez zen zehazki istorioa, baizik eta ikuspuntua edo posizio moduko bat, zeina fikzioaren bidez garatzea interesgarria izan zitekeela sumatu nuen, eta horretan jardun naiz, hasieran buruan-eta mamitzen, eta azken hiru urteotan idazten.

Asko kostatu zitzaizun istorioa nola kontatu nahi zenuen zehaztea?

Esan bezala, abiapuntua ez zenez istorio zehatz bat izan, hasiera-hasieratik egon da ikuspuntu, plano, pertsonaia eta abarren inguruko hausnarketa, laburbilduz “forma” esan diezaiokegun horrena. Kezka horiek izan dira nagusiak, eta gero etorri da gainontzekoa.

Adibidez, hasierako saiakeretan, istorio nagusia 90eko hamarkadan zegoen kokatua, eta ez, orain dagoen bezala, XXI. mendeko lehen hamarkadan. Nobela batzuk entzun duzun istorio interesgarri, liluragarri edo “kontatu beharreko” batetik abiatzen dira, baina ez da hori honen kasua. Istorioa azkenean beste gauza batzuk bilatzeko mekanismo bat gehiago baino ez da, eta pixkanaka asmatu eta moldatzen joan naiz.

Abenturak kontatzean baino gehiago, kontatzeko abenturan datza, beraz, literatura zuretzat? Zenbaterainoko garrantzia ematen diozu hari narratiboari?

Bai, hori da Jean Ricardouk aldarrikatzen zuena, ezta? (eta Saizarbitoriak hainbeste aipatu izan duena -elkarrizketatzailearen oharra, ikus estekako elkarrizketaren hamaikagarren galderari erantzuna-). Hau da, kontatzeko abentura dela kitzikagarriena, ez abentura kontatzea.

Nik ere halaxe sentitzen dut; asmatutakoa den anekdota hori nola joaten zaren janzten, geruzaka eraikitzen, irakurlearen balizko espektatibekin jokatzen… Horixe da niretzat fikzioa idaztean gauzarik ederrenena.

Iruditzen zait, gainera, azken urteotan galdu egin dela neurri batean kontzientzia hori, eta “esperientzia zuzenaren” (gezurrezkoa dena, jakina) itxurako literaturaren inflazio batean bizi garela. Paradoxikoa da, fikzioa eta errealitatearen mugak existitzen ez direla hitzetik hortzera entzuten den garaiotan, zer eta halako desira bridaezin bat sumatzen da esperientziala edo autentikoa omen diren istorioak kontatzeko.

Horren baitan ere literatura on askoa dago, noski (gurean, esaterako, Miren Agur Meabe bururatzen zait), baina, moda guztietan bezala, sinplekeriarako arriskua ere bada.

Oraintsu irakurri diot Annie Ernauxi berari, zeinaren liburuak “niaren literatura” delakoaren baitan sartu ohi diren, beretzat ere kontatzeko erabiltzen duen modua dela garrantzitsuena.

Eta disfrutatu duzu eleberria idazten?

Bai, disfrutatu dut, eta uste baino gehiago, gainera. Idaztea beti da lan nekeza, bereziki idatzitakoa berrirakurtzen duzunean, zalantzak sortzen zaizkizunean egiten ari zaren horren muinaren inguruan, eta abar. Baina nire lehen nobela dela kontuan izanik, uste baino erosoago sentitu dut neure burua. Inguruan izan ditudan konfidente literarioek eta beraiek eman didaten konfiantzak ere zerikusi handia izan dute horrekin.

Umorez zipriztindu duzu istorioa. Zer balio ematen diozu umoreari? Zertarako erabili duzu?

Umorea, ironia, beti interesatu izan zaizkit literarioki. Nire lehen liburuan, Kaxa huts bat poesia liburuan, dezente dago horretatik, eta esango nuke berez bezala jotzen dudala tonu horretara idazten jartzen naizenean. Garai hartako zenbait irakurketa ere, Volgako Batelarien inguruko inguruko zenbaiten testuak (Angel Erro, Iban Zaldua), garrantzitsuak izan ziren idazkera horren eraikuntzan.

Nobelari ekarrita, esango nuke istorioaren soslai ilunari kontrapuntua-edo jartzeko balio duela umoreak, nahiz eta ez den batere kalkulatua izan eta idatzi ahala sortzen joan den zerbait izan den.

Tonu epika, gupida eta errazkeriarik gabea darabil narratzaileak, ironiaz blaitua ere zenbaitetan, eta eleberriaren balio handienetakoa iruditu zait hori aurkitu izana. Zer harrera izan du tonu horrek irakurleen artean, orain arte jasotako iritzien arabera?

Pozten naiz tonu hori baliotsua iruditu bazaizu, lausengu handia da. Harrerari dagokionez, publikatu atarian banuen beldur pixka bat, tonu hori nola irakurriko ote zen, ea irakurleek oso lotuta irakurriko zuten edo distantziarekin (publikatu aurreko bertigo tipikoa izango zen seguru aski), eta horregatik aldarrikatu izan dut fikzioaren balioa.

Aurrekoan, Literaturian egin genuen aurkezpenean, Uxue Apaolazak esan zidan iruditzen zaiola gogorregiak izan garela pertsonaia nagusiarekin, azkenean pertsonaia arrunta iruditzen zaiola, ez hain gorrotagarria, gehienok bezala bere gauza interesgarri eta flakezia guztiekin. Arrazoi duela uste dut. Ziur aski, nire larrua salbatu nahian, esker txarrekoa izan naiz pertsonaiarekin.

Baina, egia esan, harrerarekin oso pozik nago eta apur bat lotsaz gorrituta ere bai, uste baino beroagoa izaten ari baita.

Testuan, ez dira pertsonaien jokamolde eta iritziak babesten edo gaitzesten, ez da batere diskurtso manikeoa erabiltzen eta askok zalantzan jartzen ez dituzten gauza asko ezbaian jartzen dira. Fede handia jarri duzu irakurlearengan. Zeinentzat idatzi duzu Deklaratzekorik ez?

Aurrekoarekin lotuta, baliteke idatzi bitartean fedea jarri izana irakurlearengan baina gero, publikatzeko bezperan, fedea galdu izana. Edozein kasutan, gaitz erdi, uste dut beldurrik gabe idatzi behar dela, hau da, irakurlearengan fedea izanik.

Horregatik, zaila zait esatea irakurle konkretu batentzat idatzia dagoela; idazten ari naizela, ez dut gehiegi pentsatzen horretan. Hori geroko kontua izaten da, eta orduan etortzen dira komeriak.

Posizio ez-manikeo edo ez-epaile hori bai izan dela kalkulatua eta pentsatua, eta horregatik, ezinbestekoa izan da narratzaile orojakilea baztertzea. Zuk esan bezala, kontua zen pertsonaiek eta egoerek hitz egin zezaten beren ahoetatik, baina hirugarren instantzia-narratzaile epailerik egon gabe; hori, beraz, inorengan geratzekotan, irakurlearengan geratzen da.

Eleberriaren lau kapitulutan 1990eko hamarkadaren erdialdera egiten da jauzi, eta, salto horien bidez, protagonistaren hainbat portaera uler ditzakegu. Zein neurritan osatzen gaitu iraganak? Zein neurritan baldintzatzen gaitu iraganarekiko loturak?

Bizitzako plano guztietan eragiten gaitu iraganak, nahiz eta ez modu determinante-erabatekoan (pentsatu nahiko nuke). Ez da kasualitatea sormen lan ugaritan azaltzea iraganerako salto horiek. Pertsonaien garapenean ere laguntzen du, eta pertsonaia monolotikoak sortzeko arriskua ekiditen laguntzen.

Teknikoki, zailena da garapen horiek sinesgarriak izatea esplikazio gehiegi eman gabe eta didaktikoegia izan gabe. Kasu honetan, iragan politiko gatazkatsuak jartzen ditu martxan pertsonaien arteko gorabeherak, baina beste edozein gatazka izan zitekeen.

“Pentsatu eta esaten ez diren gauzez” (Twist-i omenaldia) gainezka ageri da kontalariaren jarduna. Inkomunikazioaren garaian bizi gara?

Bai, nobelan zehar estimatzen ditudan autore eta liburuei keinu dezente daude, hori da horietako bat. Kontalariaren jarduna ikusita, esku-eskura zetorkidan aipua zen, pertsonaia nagusiak diskurtso bete eta osoak baititu, baina gehienetan bere barnerakoak izaten dira, ez ditu publikoki esaten.

Inkomunikazio hori beste plano batzuetan ere agertzen dela esango nuke: bere maitasun harremanetan, bere aitarekin duenean…

“Fikzioaren aldarrikapena” egin nahi duzu eleberri honen bidez, azkenaldian ikusitako fikzioaren irakurketa “erraz eta panfletario” batzuen aurrean. Zein interesetatik babestu behar dugu fikzioa?

Fikzioa batez ere irakurtzeko modu bat da, irakurleari halako malgutasun bat eskatzen diona irakurtzen ari dena ez modu literal-berehalakoan irakurtzeko. Uste dut irakurketa modu hori arriskuan dela “anbiguo” eta “ekidistante”-tzat jotzen delako maiz, nahiz eta gutxitan aitortzen den publikoki.

Gordintasun moduko baten izenean, panfletoa, errazkeria eta idazketaren desproblematizazioa zabaldu dira boladan dagoen literatura mota batean. Idazle batzuen testuak eta elkarrizketak irakurrita, gogoa sartzen zait esateko: zergatik ez zara egiten politikari baten aholkulari edo tertuliano?

Euskal fikzioan, zorionez, aspalditik daramagu “zera” politikoaren inguruko literatura egiten eta problematizatzen, eta uste dut sinplekeriarako joera gutxiago dugula, hain justu 70-80eko hamarkadan errotu ziren idazleek lan handia egin zutelako fikzioaren balioa aldarrikatzen.

Cano eta Galdos lerratzen dira testuan, besteak beste, Saizarbitoriaren oihartzuna ere badarie zenbait pasarteri… Zer irakurtzen du Beñat Sarasolak? Zer lanek harritu zaitu azkenaldian, irakurle gisa?

Denetarik irakurtzen dut, ahalik eta irakurle orojaleena izaten ahalegintzen naiz, betiere irakurketa onak (edo ustekoak) baldin badira. Azkenaldian, atzerriko liburu dezenterekin gozatu dut. Pare bat aipatzearren, Sally Rooneyren Conversation with Friends eta Pedro Mayralen La uruguaya.

Horretaz guztiaz gain, deklaratzeko gehiagorik bai?

Ez, zinpean baldin bada behintzat!