Bazebilen hotsa, Imanoli buruzko liburu bat idazten ari zela Harkaitz Cano,eta bost urteren buruan iritsi zaigu Fakirraren ahotsa. Lehendabiziko aldiz, testigantzak baliatu ditu idazleak liburuaren puzzlea osatzeko: guztira, 30 lagun elkarrizketatu ditu. Horrek eman dion hain zuzen ere buruhauste gehien: “testigantzekiko sentitzen dudan zorra, esker ona, mesfidantza, intuizioa, kontraesanak… horiek denak nola kudeatu”. Horixe izan omen da zailena. Azkenean, nobela bat baita, eta ez biografia bat, sena literarioari utzi dio.

Patti Smithen esaldi batekin abiatu duzu nobela: “Sendatu nahi ez duen zauri batek kortejatu egiten gaitu lehenbizi, eta gero, iseka egiten digu”. Horixe izan al da zuretzat Imanolen historia, sendatu nahi ez zuen zauri bat?

Zauri kolektibo bat dela, sentsazio hori daukat; horregatik aukeratu nuen, alde batetik. Gazterik hil zenez, sumatu dut zenbait kontu hitz egin gabe zeuzkala hainbat jendek, eta horrek utzi du zauri ireki bat, baina esango nuke euskaltasunaren inguruko jendeak bereziki bere sentitzen duen zauri bat dela. Hau da, jende askok galdetzen dio bere buruari: zein izango ote litzateke Imanolen postura, jarrera eta lekua euskal kulturan, gaur, baldin eta ez balitz hain gazte hil?

Zauri kolektibotzat har genezakeen beste pertsona bat da Yoyes —nobelako Arakis pertsonaia—.

Imanol eta Yoyes, biak elkarrekin irakurri dira askotan. Bitxia da, ez zuten pertsonalki elkar ezagutu. Baina Yoyesena gertatu zenean Imanolek bere burua ikusi zuen Yoyesen larruan, argi eta garbi, eta horrek eragin zion oso modu agerikoan posizionatzea, eta gero etorri zen boikot guztia. Gainera nahiko berria zen Sarriren ihesa: bazirudien Imanolek zerbait heroikoa egin zuela, eta beste muturrera pasa zen oso hilabete gutxitan, eta horrek egiten du oso historia boteretsu bat. Yoyesena izan zen inflexio-puntu bat oso bortitza. Horregatik kontatu dut kontatu dudan moduan.

Hain justu ere, arreta eman dit pasarte horrek. Esango nuke, Twisten aldean, oreka handiagoa dagoela nobela honetan, narrazio-molde tradizionalago bat. Arakisen heriotzaren pasartea, ordea…

Lanerako modua oso diferentea izan da bi liburuetan, zentzu batean behintzat, Twist idazteko ez bainuen inor elkarrizketatu. Twist idazteko elikatu nintzen egunkarietatik eta kroniketatik eta sumariotik, eta beste guztia berregin egin nuen. Gainera, Lasa eta Zabala hil zituztenean, 20 urte eskas zituzten, orduan horrek uzten zidan fikziorako tartea askoz handiagoa. Imanol, ordea, 57 urte bizi izan zen, leku askotan egon zen; beraz, bere bizitzak, benetakoak, okupatzen du gehiago, eta ondorioz fikziorako geratzen zaidan tartea, edo nire buruari baimendu diodana, txikiagoa izan da. Hori da beharbada bi liburuen arteko desberdintasun handiena.

Egia da, baina, buelta asko eman nizkiola, batez ere, bi pasarte horiei: Yoyesenari eta Sarrirenari. Eta Yoyesena kamera geldoan kontatu nuen, iruditzen baitzait hain gertaera bortitza izan zela, ezen gaur egun gertatzen ari baita. Hori islatu nahi nuen.

Sarriren ihesa ez duzu zuzenean kontatu.

Justu kontrako bidea hautatu nuen: Sarrirena kontatzen da off-ean, Imanolen komisaldegiko eszenan. Ihesa bera idatzi nuen, baina azkenean kendu egin nuen, iruditzen zitzaidalako hain heroizatuta dagoela, hain kontatua dagoela, euskaldunaren imajinarioan hain txertatua dagoela, ezen justu kontrako ariketa egin nahi izan bainuen: kontatuko dut off-ean, kenduko diot karga heroiko hori guztia, leienda hori…

Liburua ateratzear zela, topo egin genuen kalean, eta esan zenidan oso kozinatuta zegoela jada nobela hau: zenbat denbora egin duzu honekin lanean?

Horrela, serio, bost bat urte. Eta azkeneko urtea izan da beharbada sobre-kozinatuta zeuden gauza batzuk gordinago uzteko ahalegin bat. Eta bost urtetan norbere idazkera aldatzen denez, saiatu naiz liburuan somatu ditudan bi edo hiru tonuak ekualizatzen.

Pisua kendu duzu gainetik?

Bai, pixka bat bai. Orain lehendabiziko pertsonan idazteko gogoa daukat. Etxetik atera gabe idatzi nahi dut.

Nobela idazteko, 30 lagun elkarrizketatu duzu guztira. Lehendabiziko aldia da horrela planteatu duzula lan bat?

Bai, lehendabizikoa eta azkena, seguru aski.

Nola hasi zinen?

Ba hasi nintzen beste formula baten bila, nire buruari edo Twisti kontra egiteko. Ez naiz bereziki jendekoia nire literatura egiteko moduan, eta testigantzekin-eta lan egiten saiatu izan naizenean, askotan sentitu naiz dezepzionatua, edo lotua. Kasu honetan, ordea, erabaki nuen, prezio hori ordaindu behar banuen, ordainduko nuela, baina egin nahi nuela.

Sukalde-lanean, sena literarioa iparrorratz

Orain dela 7 urte hauxe esan zenuen Twisten eraikuntzaz: “Fikzio horretan benetako gertakariak jartzen dituzu zuk menperatzen duzun ispilu deformante batean. Hori da nobela funtzionarazten duen mekanismoa: bada errealitatea, baina fikziozko pertsonaietan islatuta dago. Horrek mutazioa sortzen du, fikziozko pertsonaiak izanda, errealitatearen dosi handia daukaten pertsonaiak direlako. Eta horrek ahalbidetzen dizu fikzioaren malgutasuna eta gordin izateko ahalmena, baina aldi berean fikziozkoak ez diren pertsonaiekin sortzen den erantzukizuna eta enpatia”. Horrela sentitzen zara liburu honetan ere ala ñabarduraren bat gehituko zenioke?

Bai, honetan, pertsonaien eraikuntza gehiago izan da aleazio-kontu bat. Pertsona baten bizitzan jendea asko dago, eta nobela batean ez zen hainbeste jende kabitzen, beraz pertsonaia asko dira hainbat pertsonaren aleazioak, bataren %33 eta bestearen %37… Eta, gero, badago disolbentea, eta disolbentea fikzioa da. Ispiluena esplikatzen nuen bezala, ba hemen beste era batera esplikatuko nuke, pertsonaien atzean dagoen oinarri erreala handiagoa delako hemen Twisten baino. Igual Twisten gertaerak ziren errealagoak eta hemen, berriz, pertsonaiak.

Nola joan da sukaldeko lana? Elkarrizketak egin eta berehala hasi zinen idazten?

Alde horretatik kaotikoa izan da, zeren elkarrizketak egin ahala idazten ari nintzen, eta inprentara joan baino hiru aste lehenago egin nuen azkenengo elkarrizketa. Ez dut egin urtebete elkarrizketak egiteko, urtebete idazteko… sistematizazio-maila horretara ezin izan dut iritsi.

Nola erabaki duzu zer utzi kanpoan eta zer sartu?

Momentu batean oso blokeatuta egon nintzen, eta, azkenean, sena literarioari utzi diot. Aldagai asko zeuden, pasarte bat sartu edo ez sartu erabakitzeko, eta nahi nuen, baita ere, pertsonaia guztiek izan zezaten kontrapuntu bat edo argi-itzal bat, estereotiporik ahal bada ez… Horrek gidatu nau.

Azken batean, nobela bat da.

Hori da nire buruari esaten niona eta elkarrizketatu nituenei esaten nien lehen gauza: hau nobela bat izango da. Kontua da jendeak modu jakin batean ulertzen duela nobela bat zer den, eta kontatu dizun hori ez bada nobelan agertzen, defraudatua sentitzen da. Ulertzen dut.

Irakurri dute? Defraudatuta sentitu dira?

Susmatu nezakeen baina orain egiaztatu dezaket, gazteagoei gehiago gustatu zaiela nobela. Elkarrizketatu ditudan gehienak 50 urtetik gorakoak izan dira, lehenbiziko pertsonan bizi dute historia, eta ulertzen dut haientzat oso konplikatua dela nobela hau irakurtzea nobela bat balitz bezala, ia ezinezkoa.

Galdera hau, jakin-min hutsez: elkarrizketak grabatu dituzu?

Ez ditut elkarrizketak grabatu, apunteak hartu ditut, besterik ez. Iruditzen zait, hala, jendea lasaiago zegoela, kontatu dizkidatela hainbat anekdota, ez zizkidaketenak kontatuko grabagailua piztu izan banu. Anekdota horiek ez ditut liburuan sartu, baina baliagarriak izan zaizkit fikziozko alderdia eraikitzeko. Anekdota horiek eman didate pertsonaiak egin zitzakeen hainbat gauzen neurria, eta horiek gabe ez niokeen nire buruari emango hainbat gauza edo jokabide fikzioaren bitartez sortzeko eskubiderik.

Kantari baten historia

Nobela izateak errazten du pertsonaiaren alderdi ilunagoak ere azaleratzea? Agertzen dira gauza zatar samar batzuk.

Nik uste dut derrigorrezkoa zela. Pertsonaien humanizazioaren aldeko apustu bat da hori dena, ez nuen egin nahi alegoria edo laudoriozko liburu bat. Maitasunetik idatzitako liburu bat da, ez ditut nire bizitzako bost urte hartuko gorroto dudan pertsona bati buruz idazteko, ez naiz masokista. Kontrara, bere gauza batzuk asko miresten ditut, bere dohain batzuk, baina, horren indarra agerian geratu dadin, uste dut mesede egiten diodala bere alderdi ahulak edo garaiagatik edo bere izaeragatik edo bere inguruagatik, inguruan gertatu ziren gauza zikoitzak ere kontatuta, bestela pertsonaia ez da interesgarria. Gainera, askotan, ulertzeko balio du. Segurtasun falta batek harrokeria eragiten du, hori automatikoa da, orduan ez badut azaltzen, pertsonaia herrena da, ez? Eta konplexutasun hori jasotzea, iruditzen zait hori dela gure lana. Beharbada gure lanaren alderdirik zailena eta politena. Eta horretan saiatu naiz. Nolabait, historia ofizialean dauden hainbat gertaera sinplifikatu askoz ere hobeto ulertzen dira historia ez ofizialean gertatu ziren hainbat kontu itsusi ezagutuz gero, eta inkluso gauza itsusi horiek ezagutzeak laguntzen du pertsonaiaren gizatasuna hobeto konprenitzen.

Orduan nire helburua hori zen: garai bat eta garai batzuk zeharkatzen zituen pertsona baten historia kontatzea, eta batez ere, kantari baten historia kontatzea. Oso garbi geratzea nahi nuen nola egiten zituen gauzetako gehienak egiten zituen bere kantari izaeratik, hori zela bere indargunea edo munduan egoteko patxada edo indarra ematen ziona.

Kantari-izaera horren eraikuntzan eragin handia izan zuen Parisek, ezta?

Parisen aldatu zen bere ikuspegia. Parisen jabetu zen egin zezakeenaz, eta geroztik bizi izan zen Pariseko erreferentzia horrekin, nik uste, hil arte.

Eta hori baino lehen?

Garai horretako jendeak argi eta garbi esaten dizu berak ez zuela kantatzen inolako helburu estetiko ezta profesionalekin, inondik ere. Hasieran, kanta zen borrokarako tresna. Eta hor badago baita ere talka bat, borrokaren ikuspegiari buruzko talka bat, Iparraldean gertatzen den eszena batean. Esaten diote: “baina zuk zer uste duzu, gitarrarekin bakarrik urrutira ez gara ba iritsiko!” Eta nik uste dut hor bera ohartzen dela, berak nahi lukeela gitarrarekin bakarrik hain urrun iritsi, eta hori posible den edo ez, eztabaida horren txirikorda edo oihartzuna liburuaren bukaerara artea eramana dago, nolabait.

Bai, eztabaida horrek zeharkatzen du liburua: zein da artistaren lekua gizartean?

Oso eztabaida potentea da, eta erantzun garbirik ez daukana. Edo eduki dezakeen oihartzuna beharbada ez litzaiguke gustatuko, oso modu logikoan aztertuko bagenu. Artearen bitartez bakarrik egin daiteke iraultza? Nahi genuke pentsatu baietz, baina benetan horrela da?

Nobela osoa zeharkatzen duen beste oihartzun bat: Hadrianoren oroitzapenak eleberria, Marguerite Yourcenarrena.

Liburu hori erabili dut fetitxe bezala, artista bakarti totalaren irudiari kontra egiteko. Nik uste dut desmitifikatu behar dela hori. Saiatu naiz Imanolen inguruko pertsonaiak izan zitezen bere eraikuntzaren parte. Izan ziren pertsona zehatz batzuk —eta liburuan hala agertzen dira— Imanoli benetan lagundu ziotenak bere pertsona eta pertsonaia osatzen, bere kantari izaera borobiltzen, bere talentua eta bere gaitasunak areagotzen eta horiek izan ziren askotan emakume oso zehatz batzuk, eta bereziki, aurreneko urteetan, Tatiana. Eta gustatzen zitzaidan, nolabait, Pigmalionen historia aldrebes kontatzea: Tatiana da bide batzuk erakusten dizkiona, berak bere kasa beharbada askoz beranduago topatuko lituzkeenak. Elkarrizketa guztietan nabarmendu zidaten hori. Kantagintza borrokarako tresna soiltzat hartzetik, artista bezala profesional izaterako bide horretan lagundu ziotenetako batzuk izan ziren Tatiana bezalako pertsonaiak. Tatiana bera oso-oso oinarrituta dago benetako pertsona batean. Nik ez nuen ezagutu, jakina, baina jende guztiak faszinazio handiz hitz egiten zuen hartaz, miresmen handiz.

Txalorik ez, arren?

Artistaren eraikuntzaz ari garela, hauxe dio nobelak laudorioez: “Laudorioa. Orain arte bizi ahal izan duzu hori gabe; hemendik aurrera, ez. Liseriketa azkarreko piztia da egoa: behin bere jatun-irensle kontzientzia esnatu delarik, ezer ez zaio aski izango, faltan izango du elika-dosia beti”. Gogora ekarri dit Twisten arrakastaren ostean publikatu zenuen saiakera, Txalorik ez arren.

Pasarte hori berdin dagokio kantari bati edo idazle bati, argi eta garbi, hor ez dago alde handirik. Esango nuke idazle ez denari ere badagokiola. Laudorioek badute zerbait adiktiboa; gaur egun, gainera, sare sozialetan askoz ere nabarmenagoa eta errazagoa da funtzionamendu horretan erortzea. Liburuan ez da hitz egiten sare sozialei buruz baina pasarte hori bete-betean aplika dakioke. Laudorioaren drogomenpekotasunari buruzko pasarte bat da, eta, gaur egun, dependentzia hori, besteek gurekiko daukaten iritzi onaren dependentzia, ez al da inoiz baino altuagoa? Kritika txarrak onartzen jakin behar den bezala, jakin behar da onartzen zure gauzei buruz esaten dituzten gauza onak. Eta ez dakit bietan zein den zailagoa. Kritika txarrak jasotzea bezain zaila ez ote den zerbait ona esaten dizutenean onartzea eta digeritzea modu natural batean. Zein da hor hartu behar dugun jarrera? Non topatu behar dugu gure lur irmoa, lasai bizitzeko eta gure lanarekin jarraitu dezagun modu natural batean?

Txaloek arrisku bat dakarte, benetakoak direnean ere?

Lanean segitzeko derrigorrezkoa estimu minimo bat nabaritzea, sentitu behar duzu zerbaitetarako balio duela, eta hori adierazteko modua txaloa da, orduan hori beharrezkoa da. Kontua da nondik espero duzun hori edo zer neurritan. Eta gero ulertu behar da kritikak zertarako diren eta norentzat. Lehengoan norbaiti irakurri nion kritika oso lan zaila dela, oso beharrezkoa, baina interesgarriagoak direla irakurleentzat idazleentzat baino, zeren zure liburuari egin diezaioketen kritikarekiko zuk daukazun harremana oso zaila da garbia izatea. Hala ere, idazleok ere irakurleak gara, beraz guk kritikak irakurri behar ditugu irakurle garen zentzuan. Besteren liburuen kritiketatik gehiago ikasi edo jasotzen dugu, nire ustez, geronen liburuei egiten dizkietenetatik baino.

Eta, gainera, harrokeria handia da zure liburuaren defentsa konstantea. Hau da, nik 5 urte pasa dut hau egiten, orain dagokit entrebista kozkor batzuk ematea eta isiltzea, eta hortik aurrera iruditzen zait oso sanoa dela niretzat hurrengo liburuan pentsatzen hastea nahiko azkar. Koldo Izagirrek esan zidan liburu bat aurkeztu eta hurrengo egunean hasten dela bera hurrengoa idazten. Nahiko nuke nik ere horrela jokatu.

Ari zara?

Ez, baina lortuko dut.