Juanjo Olasagarrek Poz aldrebesa nobela kaleratu du Susa argitaletxearen eskutik. Dolua, zaintza, EHGAM eta Etika Marika bezalako gaiak izan ditugu mintzagai.

Poesia idazle ezagutu zintugun, abandonatu duzu poesia? Abandonatu egin zaitu poesiak?

Ez, ezta pentsatu ere (barreak). Nik segitzen dut idazten, bildu eta bildu, badaukat karpeta bat nahiko potoloa testuekin: idazten ditut poemak, apuntatzen ditut gauzak, noizean behin buelta pare bat ematen dizkiot... edadeagatik izango da, edo euskal literaturarekiko desenkantu batengatik,  baina idatzi nik uste dut idatzi beharra dudala, argitaratu ez hainbeste. Ez dut presarik.

Zer da desenkantu hori?

Ufa... niri iruditzen zait tropeleko jendeok ez dugula gure aita hiltzen jakin izan, psikoanalitikoki esanda, eta ez dugula gure tokirik egin. Tropeleko idazleak izen handi batzuen eta gazteen artean harrapatuta geratu gara. Bestetik, literatura jada ez da mendebaldeko munduan gizartea definitzeko eta ardazteko zerbait, nahiz eta prentsan bestela esan... ezta artea ere. Maila batera jaisten baldin baduzu, euskal literatura are gutxiago, sistema txikiagoa delako. Horren kontziente egitean zure espektatibak aldatzen dira.

Horrelakoak esanda eman lezake lantuan ari zarela, biktima bat zarela, eta hori oso itsusia da, baina funtsean hori da desenkantua. Horrek ez du esan nahi ez litzaidakeenik gustatuko itzulia izatea, Euskadi Saria eta Sari Nazionala irabaztea, New York Timeseko portada izatea (barreak)... agian edadea da, inportantea da baina ez hainbeste.

Horregatik hartu duzu liburu honekin tarte handiagoa plazaratzeko orduan?

Bai, batez ere liburu potoloa delako, baina baita ere horregatik. Zu idazten hasten zara eta azkenean nolabait egunari, edo asteari, edo bizitzari zentzua emateko gauza bat bilakatzen da. Bilbora bizitzera etorri nintzenean urtebete egon nintzen behar hori sentitu gabe, eta ez nintzen agobiatu, asko irakurtzen nuen baina ez nekien idaztera bueltatu behar nintzen ala ez... une honetan argitaratzea atzeratzen bada ondo, eta bestela baita ere.

Antzerkia eta kronika ere argitaratu izan dituzu: Hegazti errariak antzezlana 1996an, Mandelaren Afrika kronika 1998an. Kasu puntualak izan dira? Tentaziorik izan duzu horrelako generoetara bueltatzeko?

Ez, oso gauza puntualak izan ziren, bai antzerkia bai bidaia kronikarena ere.

Poesiara bueltatuta, zure lan batzuetan nabarmena zen pertsonaiak eta poemen artean istorioak eta hariak eraikitzeko joera (Bizi puskak eta Puskak biziz liburuak). Idazten hasi zinenetik izan zenuen narratzaile bat barnean ate joka?

Bai, eta hala ere orain pixka bat damutzen naiz poesia pertsonalagoa ez egin izanaz. Gaupasak lehen liburua pertsonala da, baina lagun batek esan berri dit ez zela entenditzen. Agian poesian oso inportantea da ahots pertsonala lantzea...

Nobela azkenik. Ezinezko maletak, T (Tragediaren poza), eta Poz aldrebesa. Bada haien arteko haririk, urrats batek bestera eraman zaitu nobelagintzan?

Bai, Ezinezko maletak eta Poz aldrebesa identitateari buruzko ikerketak direla esango nuke, identitatea oso oinarrizko gaia delako nobela hauetan. T. nobelaren oinarrian berriz... ba ez dakit. Batetik, behin Arbizun nire herrian norbaitek errieta egin zidan bertako pertsonen "Frankenstein" zatiak erabili izan nituelako, “hi ez haiz atrebituko emakume baten azalean sartzen", eta orduan erabaki nuen neska baten buruan sartuko nintzela. Bestetik, Jokin Muñozek esan izan duen bezala euskal gatazka da “mundura atera gaitzakeena”, eta hori izan zen beste ardatz bat. Zer dauka euskal narratiba modernoak berezitasunetik? Gatazka, eta hori kanpoan sal liteke. Iruditzen zait trauma bat izan dela gure gizartean, eta Fernando Aranbururen Patriak erabaki duela zein izango den hori kontatzeko paradigma, zein den geratuko den irakurketa euskal gatazkaz. Ez da Hamaika pauso geldituko, edo Iban Zalduaren ipuin bat, edo T... geratuko dira Patria eta, diotenez, bere ikuspuntu manikeoa gatazkari buruz.

Ia hamar urte joan dira aurreko nobela publikatu zenuenetik. Idazketa prozesua izan da luzea, edo argitaratze prozesua?

Idazketa prozesu izan da luzea, gauza asko pasatu direlako tartean.

Ez idazketa prozesuagatik beragatik beraz?

Ez, baina gertatutako gauza horiek ere elikatu egiten zaituzte. Nik nobela hau hasi nuenean ezkonduta nengoen eta nire “ejea” Nafarroa-Gipuzkoa zen. Gero nobela gelditu egin zen, gertatutako hainbat gauzengatik, eta “ejea” aldatu egin nuen, Nafarroa-Bizkaia neurri batean. Horrek liburuan eragin du, adibidez, eta nik uste dut mesede egin diola. Gauza izan naiz gertatu izan zaizkidan gauzak filtrotik pasatzeko, objektibatzeko eta liburuan sartzeko. Hiru-lau urte itxoin behar izan dut gauza batzuk sartu ahal izateko, beste gauza batzuk berriz gertatu eta berehala sartu izan ditut. Nik uste dut horrek liburua hobetu egin duela. Ni saiatu naiz batez ere mundu ikuskera bat ematen, ez istorio bat kontatzen baizik eta bizitzeko modu bat.

Arnas luzeko lana izanda, kosta egin zaizu maneiatzea liburu osoaren perspektiba?

Perspektiba baino gehiago “totxoa” bera kostatu zait maneiatzea. Nik perspektiba oso argi neukan hasiera-hasieratik, izan behar zuela gauza bat saltoka zihoana. Batzuk planteatu zidaten nobela kronologikoki antolatzearena, baina nik argi naukan ezetz, post-it horiak eta laranjak edukiko nituela bueltaka, jauzika antolatuko nuela.

Bakoitzak bere idazteko modua dauka. Nik eskema bat eduki ohi dut, eta eskema horren barruan kapitulu bakoitzean bota eta bota eta bota ibiltzen naiz, gehiegi pentsatu gabe. Gero ateratzen da oso “totxo” lodi bat, eta horrekin lan egitea da zaila dena; informazio asko dago, akats asko, bukatu gabeko esaldi asko... hori gero konpontzea kostatu egiten da, hainbeste ze akatsak eta esaldi traketsak ailegatu diren libururaino. Estilo aldetik gainera ez nuen esaldi laburretan oinarritu nahi, pertsonaien pentsamenduaren jarraipena egingo zuten esaldi luzeetan baizik.

Aipatu dituzu post-itak... Liburuan bikote bat da protagonista, bi garai ezberdinetan. Kapituluz kapitulu tartekatzen doaz bi garaiak. Nola idazten da horrelako nobela bat? Hari bakoitza bere aldetik landuta, edo ordena kronologikoari jarraituta hari bakoitzean? Bi hariak elkar kutsatzen utziz akaso?

Hor estrategia ezberdinak izan dira. Nik banuen kontatu nahi nuena kapituluka antolatua: kapitulu bakoiti guztiak jarraian idatzi ditut, eta gero bikoiti guztiak. Baina igual hirurogei orrialde banituen lehendik idatzita saltoka, gero moztu, muntatu, bata bestearekin irakurri behar izan ditut. Nik argi nuen iraganak eta orainak elkarren ispilu izan behar zirela neurri batean, irakurleak sumatu ala ez hori lortzeko detaileak sartu ditut.

Euskara fluituago eta errazago bat lortze aldera eman niezaiokeen liburuari beste buelta pare bat ere, baina ez nuen hori egin nahi. Neurri batean irakurlea behartu nahi izan dut, nahiz eta arrisku bat egon. Oso hizkuntza jasoa eta landua erabiltzen denean gazteek ez dute euskara ulertzen. Beharbada eskolaren ardura da, ez dituztelako behartu ahalegina egitera. Zentzu horretan banekien testu zail bat egiteko arriskua zegoela, baina ez nengoen prest amore emateko, norbaiten buruaren psikia jarraitzeak periodo luzeko esaldi batzuk eskatzen dituelako.

Bi garaiak tartekatzean irakurketa anitzak ematen ditu nobelak: batetik bikote baten etapak alderatzen dira, harreman baten gorabeherak eta denborak dakarren higatzea; bestetik, Euskal Herriko bi garai alderatzen dira, oraina eta duela hogei urte inguruko egoera. Zeinek agindu du gehiago idazketan, pertsonalak ala sozialak?

Ni saiatu naiz biak batera eramaten, baina pertsonalak irabazi du. Gaur egun nobela errealista bat egitea eta prekarietateari buruz ez hitz egitea adibidez... neurri batean zerbait uzten ari zara kanpoan, eta niri hori gertatu zait. Krisia pasatu da eta ez dago pertsonaia bakar bat ere lan txar bat duena, edo ezin dena hilabete bukaerara ailegatu. Pertsonaia guztiak daude ongizate egoera batean, fntzionarioak dira... Liburuaren alde sozialari krisiaren isla falta zaio, horretaz kontziente izan naiz liburua aurreratuegia zegoenean. Hori bada damututa nagoen zerbait, ez dut topatu sartzeko modurik eta horrek pena ematen dit.

Doluaren gaiak lotzen ditu bi garaiak, kapituluetako adabakiak josten dituen hariaren moduan. Psikologiatik, egunerokotasunari loturiko alde humano-emozionaletik eta Euskal Herriko egungo egoera politikotik lantzen da gaia. Zein alderditik kosta zaizu gehien lantzea, zeinetan egin behar izan duzu dolua aztertzeko ikerketa gehien?

Euskal Herriiko egoera politikotik kontatzerakoan. Izan ere, oinarrian dagoen bikote istorioa benetakoa baita, nire bi lagunei gertatutakoa da, alde hori hobeto ezagutzen dut. Asko hitz egin dut doluari buruz haiekin. Liburuan bezala, hogei urteko bikote harreman baten ostean istripu baten ondorioz haietako baten erdia desagertu den heinean ekidin ezina da horri buruz hitz egitea. Doluaren ikuspegi hori egunerokotasunetik eta laguntasunetik datorkit beraz. Haiena gainera ez da dolu bat, dolu erdia baizik. Liburuan bezala bietako batek amnesia du, nolabait ere zure gizonaren presentzia fisikoa han dago baina...

Ezin duzu dolu prozesua osatu...

Bai, hori da kontua. Gorputza ez da desagertu baina berak ezin du oroitzapen berririk sortu, ezin diozu kontsultatu “zer bazkalduko dugun gaur”.

Bestetik, Judith Butler asko gustatzen zait, berak badauzka doluari buruzko gauza batzuk, horri ere erreparatu diot. Berak hortik bere filosofiaren adar bat garatu nahi du. Oraindik ez du egin, ez du konkretatu nola doluak eraman gaitzakeen gizarte bat berregituratzea eta gizarte horretan pobrea eta errefuxiatua eta galtzailea denarekiko elkartasun handiago batera. Desideratum bat da, “buenismoan” sinetsi dezakezu baina hori artikulatu egin behar da. Berak arazoa planteatuta dauka, baina oraindik ez du artikulatzen bere liburuetan, eta niri interesatu egiten zait.

Nobela idazten ari nintzenean ez naiz kontziente izan, baina Hego Afrikako prozesua ere ezagutu nuen eta hor egon da. Hego Afrika dolua egin ondoren dolua egin ez balitz baino hobeagoa da? Nik uste dut baietz. Hego Afrikan dolua egin izanak ez ditu ezberdintasun sozialak desagerrarazi, ez du arrazismoa desagerrarazi... eta hala ere uste dut ez balu dolu kolektibo hori egin oraindik okerrago egongo liratekeela. Euskal Herrian niri hori kezkagarria iruditzen zait: bukatu da berrogei urteko istorio bat, hildako jendea egon da, presoak daude... eta ez da ezer egin. Nire ustez hori modu pertsonalean zein gizarte moduan denborarekin bueltatu egiten da. Zergatik da Espainia den bezala, zergatik da PP den bezala, zergatik dago oraindik estoldetan jende pila bat? Nik uste dut gerra zibila eta frankismoaren ondoren inork barkamenik ez eskatu izana eragina izan duela horretan. Egin izan balitz trantsizioaren ondoren halako errepresentazio kolektibo bat... Nik ez dakit zeintzuk diren formulak, baina ni hemen piska bat moskeatuta nago. Hau horrela itxiko da?

Horrekin lotuta, deigarria egin zait azken urteetan Errenteria/Oreretan errekontziliazioaren inguruan egin diren ahaleginen eta ekitaldi publikoen deskribapen zehatza. Deigarria besteak beste izen errealak erabiltzen dituzulako, eta oso gertu daudelako denboran deskribatzen diren gertakizun horiek. Ez duzu distantzia gehiagoren beharra izan halakoak kontatzeko?

Ez, Julen Mendoza alkateak egin dituen gauzak -suposatzen da Bilduren baimenarekin- niri oso interesgarriak iruditzen zaizkit. Ezin dugu eternalki lantuan egon, baina nik uste dut horrelako gehiago egon behar liratekeela bolada batean. Ni ezin izan nintzen Errenteriako ekitaldietan egon, hori dena asmatu egin dut, ez dakit kontatzen dudan moduan izan zen... hemeroteketan bilatu dut informazioa. Zergatik asmatu Julen Mendoza bezalako pertsonaia bat errealitatean existitzen baldin bada? Ez diot baimenik eskatu, nik ez dut ezagutzen...

Ba liburuan behin baino gehiagotan aipatzen da oso “guapoa” dela...

(Barreak) Nik ez daukat baimenik eskatu beharrik, norbait publikoa baldin bada... Zure ustez ez dio ematen hurbiltasuna horrek, atera egiten zaizu nobelatik?

Ez da hori, niri deigarria egiten zaidana da nobela batean aktualitateko titularretatik hain gertu dauden gertakizunak eta pertsonak azaltzea... Badago izen ezagunak erabiltzeko hautu hori zure nobelan. Errenteria/Oreretatik atera gabe, duela urte batzuk hildako Xanti "Altxu" EHGAMeko militante historikoa azaltzen da, adibidez. Nabari da horrelako keinu asko dagoela liburuan. Zein neurritan uztartu nahi izan dituzu erreferentzia eta izen errealak fikziozkoekin, edo izen kamuflatuekin? Zer nolako garrantzia du liburu honetan errealitatearekiko lotura zehatzak?

Bai, Xanti Altxu “La Madelon”... Nik zertarako asmatuko dut horrelako pertsona baten kopia bat, benetan existitu denean? "Madelon" pertsonaia bat zen. Nik gero horrelakoetan egiten dudana dira  nolabaiteko “frankensteinak” dira errealitateko jendearekin.

Eta bide batez, EHGAM aipatuta, sekulako ahalegina egin duzu garai bietan mugimenduaren egoera eta bilakaera azaltzen: lehen gayakanpadak, asanbladak, hizkuntzaren gaineko eztabaida politikoak, garaian garaiko janzkera eta lengoaiak... batzuetan irudipena dut azken belaunaldietan oso-oso garrantzitsuak izan diren gertaera, mugimendu, bizipen historikoak kontatu gabe ditugula oraindik. Hala uste duzu zuk?

Bai. EHGAMen historia adibidez. Gayakanpada esate baterako liberazio toki moduan eta abar izan zena kontatu gabe dagoen zerbait da. Niri bezala, Joseba liburuko pertsonaiari EHGAMek laguntzen dio bere nortasuna eraikitzen. Niretzat inportanteak dira espazio horiek. Ni hori kontatzen saiatu naiz, alde pertsonaletik ere niretzat EHGAM gertatzen ari zitzaidana espresatzeko modu bat izan zen. Hala ere, laguntza bat izanik ere, ez duzu zerotik milara egun batean bidea egiten, oso prozesu geldoa da.

“Etika marika” ere asko aipatzen da. Poz aldrebesa bada belaunaldi liburu bat ere? Alegia, belaunaldi baten gainbehera ideologikoa, desilusio ideologikoaren narrazio bat...

Bai. Liburu honen hasieran Etica Maricari buruzko aipua egon beharko litzateke. Etica marica Paco Vidartek idatzitako liburu bat da. Oso liburu polita, laburra, sarean dago PDFa online. Irakaslea zen, Hiesa zuen, liburua 2007an argitaratu zen eta bera 2008an hil zen. Nik tranpa egiten dut neurri batean, 80eko hamarkadan bazegoen airean etika hori, baina ez zegoen nahiko gogoetatua idazteko, idatzi beranduago idatzi da. Estatu Batuetan agian lehenxeago, Act up taldea zegoelako han. New York, Paris eta San Franciscon oso aktiboa zen taldea, seropositiboek eta gay jendeak osatua batez ere. Zentzu horretan, Euskal Herrian garai horretan, eta baita Espainiako estatuan ere, mundua oihu-bizi genuen. Bagenuen Parisko taldean zebilen lagun bat, eta informazioa azkar eta sarri jasotzen genuen. Zer ari zen pasatzen leku bakoitzean...

Hura bazen nolabait ere etika queer bat. Gu horregatik hasi ginen “marika” hitza erabiltzen, "marika" da: iseka egin iezadazu, eta gero nik hitz hori hartu eta nahi dudana egingo dut berarekin. Horrela hasi ginen erabiltzen, “marikas por la insumision”, “marikas por....”. Baina gogoeta horiek ez zeuden idatziak. Paco Vidartek egin zuen. Bere liburua oso matxinoa da, intsumisoa, graziosoa, femeninoan idatzita dago, oso liburu polita da, merezi du. Nik neurri batean lapurtu egin diot idatzitakoa, hori aitortu egin behar dut, berak eman dizkit garai hartako filosofian airean zebiltzan gauzak idatzirik.

Garai bat, borroka bat kontatzerakoan ez zara Euskal Herrira mugatu: pertsonaiak Estatu Batuetara joango dira une batean, hango manifestazioak azalduko dira, giroa, Act Up, Hiesa... Zer nolako erretratua egin nahi izan duzu?

Bai, hori interesatzen zitzaidan. Iban Zalduak lehenengo bertsioa irakurri zuenean esan zidan: “baina hemen ez zegoen Hiesik ala? Zergatik bidali dituzu Estatu Batuetara?” Bai, neurri batean EHGAMek aukeratu izanak “marika” hitza garai hartan esan nahi du jendea horrekin konektatua zegoela, horregatik pertsonaiak ere hara bidali ditut.

Niri bai interesatzen zitzaidan, eta interesatzen zait orain ere posibilitate bezala, orain feministek eta lesbianek eta gazteek planteatzen dutena: nola gainditu amodio-pasioaren iraungitzea? Ze beste modu asmatu zure ondoan izan duzuna hor segi dezan? Horregatik aztertu dut liburuan ere hirukotearen aukera, nahiz eta nire ikuskera ezkorra gailendu den azkenean. Josebak liburuan istripua eta gero Axirekin gelditzeko hautua egiten du, eta hori da nire esperantza. Agian harrapatuta nago nire belaunaldian, Euskal Herrian, klase ertainean. Beste eredu bat gailenduko balitz narrazioan, nobelari traizio egitea litzatekeela iruditzen zait.

Zaintza. Bi garaietan egungoak ardatz duen gaia da hori. Zaintzaren gaia azkenaldian nabarmen ari da azaleratzen, hala literaturan nola komunikabideetan. Beste gai batzuekin bezala, zaintzaren ingurukoek bizi dugun eta bizi gaituen jendarte baten izaera islatzen du. Zer nolako jendartea islatzen du egun zaintzaren gaiak, gure ze aurpegi ematen du?

Honekin lotuta liburuaren amaieran badago esaldi bat apur bat damutu naizena sartzeaz, Estibalitz Ezkerrak liburuaren bere kritikan aipatu duena, eta onartu beharra daukat neurri batean arrazoi duela: “Heteroendako udalekua da zoriontasuna”. Ezkerrak esaten du Josebak gogoeta hori egiten duela Axi zaintzea tokatu zaionean, eta berak ez du esaten baina uler daiteke: nork egin du orain arte zaintza? Gure ama heterosexualek, adin horretako emakume bat heterosexuala izan badaiteke. Eta ni damutu izan naiz pixka bat, esaldi horri buelta asko eman nizkiolako. Nik uste dut zaintza emakumeek egin izan dutela. Zaintza bizitzeko orduan oso gogorra da, nik uste dut gai hori azaleratu egin behar dela. Nik miresten dut gogorra izanda ere zaintza ondo eramatea lortzen duen jendea, haien bizitza asko murrizten delako. Zaintza ere gai politiko bat da, orain arte ez da izan gizartea heteropratiarkalizatua zegoelako, baina norbaitek zaindu behar zituen gaixoak: emakumeek. Zeren truk egin dute? Ezeren truke.

Eta, amaitzeko: gauza asko geratu zaizu kontatu gabe?

Ez, gai hauen inguruan ez. Agian bai prekariadoaren egoera horri buruz, baina bestela uste dut ezetz. Batzuek esaten zidaten erdia kendu behar nuela, erdiko zatian dauden oroimenari buruzko erreflexioak sobran zeudela neurri batean... baina nik horrela egin nahi nuen. Niri gauza asko orrialde gutxietan kontatzen dizkidaten nobelak ez zaizkit gustatzen. Hau ikuspuntu bat kontatzeko ahalegina da, pertsonaiak mundu batean kokatzekoak, bizi dituzten gatazkekin.