Gaur egungo mundu heterosexualean gay izatea partikularra dela uste du Juanjo Olasagarre idazle arbizuarrak, eta partikulartasun horretatik abiatuta saiatu da, hain zuzen, unibertsaltasuna bilatzen, 'Poz aldrebesa' bere azken nobelan.

Fikzioa errealitatea azaleratzeko erabili du Juanjo Olasagarrek (Arbizu, Nafarroa, 1963) Poz aldrebesa (Susa) bere azken nobelan. Bere esperientzietatik abiatuta, mundu bat islatzen saiatu da. “Ez nuen istorio bat bakarrik kontatu nahi, bizimodu baten inguruan antolatutako mundu ikuskera bat erakutsi nahi nuen”. Elkarrekin hemeretzi urte daramatzaten Joseba Aldaz eta Axi Iminizaldu pertsonaiak erabili ditu horretarako, eta salbuespeneko egoeran jarri ditu bi-biak: bihotzekoak emango dio Axiri, eta memoria galduko du. Doluaren, zaintzaren, harremanen, sentimenduen eta politikaren artean kokatu ditu pertsonaiak. Gaytasun partikularretatik istorio unibertsala osatzen saiatu dela dio, eta hizkuntza ere errealitate horretara egokitu du.

Harremanak lantzen dituzu nobelan: bikote zein lagun artekoak. Zer bilatu duzu?

Esperientzia pertsonaletik abiatu nintzen, eta horrela atera zitzaidan hasieran. Politikak harremanetan duen eragina irudikatu nahi izan dut; izan ere, badirudi sentimenduak ez direla batere politikoak. Istorioko pertsonaia nagusiaren kasua da: Josebak etengabe azpimarratzen du bere identitatea politikotasun horretatik edo gaytasunetik.

Gayen arteko harremanen topikoak indartu dituzu?

Nik ez dut nobela sailkatu nahi izan. Nobelan kontatzen ditudanak gertatu egiten dira; esan nahi dut, nire inguruko harremanetan jazotzen dira. Edonola ere, egoera bat ohikoa izateak ez du esan nahi literaturan arrunta denik. Ni saiatu naiz istorioa ahalik eta modu arruntenean kontatzen. Harremanen kasuak ere ia-ia kronika gisa daude idatzita, zehaztasun askorik gabe eta eskandalua bilatu gabe. Gerora pentsatu dudan zerbait da, akaso irakurle askorentzat arrotza izango dela hori guztia, baina gaur egun ere asko hitz egiten da polimaitasunari buruz, adibidez.

EHGAMen identitateari buruz izandako eztabaidek ere presentzia nabaria dute.

Gay mugimenduak eta feminismoak aurrez esana dute pertsonala politikoa dela. [Michel] Foucaultek ere esan zuen hori, eta momentu batean pentsatu zuen harremanak aldatuz edo beste era batean planteatuz gizartea bera alda zitekeela. EHGAMen eta, oro har, mugimendu gay-an eztabaida hori zegoen, hasieran, eta hori zen liburuan aipatzen den Etica marica. Garai hartan landu zen plano teorikoan, eta nik nobelan egin dudana da hori guztia plano praktikora pasatu.

Eragiten saiatu zara, beraz?

Nik historia bat kontatu nahi nuen. Gerora, galdetu didate: “Jendeak zer esan dizu?”. Nire lagun gay edo marikitei asko gustatu zaie. Baina akaso irakurleren bati nazka ematen dio pertsonaien arteko harremanak. Maila pertsonalean igual zait zer pentsatzen duen jendeak, baina maila literarioan interesatzen zait. Ez dut izan nobela sailkatzeko nahirik, eta modu xehean kontatu dut dena, horregatik.

Hala ere, hizkuntza behartu duzula azaldu duzu.

Edonon dago ideologia, eta guztiok harrapatzen gaitu; feminismoak oso ondo desmuntatu du hori guztia. Elipsiekin indartu egiten dira ideologia nagusiak, eta saihestu egin ditut horregatik. Eman dezagun kapitulu bat bukatzen duzula neska eta mutiko bat menditik behera doazen eszena batean. Irakurleak istorioan aurrera egingo du nagusi den pentsamendutik, baina azaldu nahi baduzu istorioa gaizki bukatuko dela eta gizonak emakumea bortxatuko duela, kontatu egin behar duzu, halabeharrez.

Gertatu zaizu?

Antzeko zerbait gertatu zait liburuan, bai. Adibidez, esaten zidaten 28. kapituluan bukatu behar zela, soberan zegoela 29.a, erredundantea zela, zaintza askotan azaltzen zela liburuan eta edukia errepikatu besterik ez nuela egiten. Baina nik azaldu egin nahi nuen, hala ere, Josebak bere bizitza horrelakoa izango dela aitortzen duelako kapitulu horretan, eta hori azpimarratu nahi nuelako: alegia, kontzienteki hartzen duela Axi zaintzeko ardura, eta saiatuko dela horrekin zoriontsu izaten. Iruditzen zitzaidan aipatu ezean diluitu egiten zela.

Axik, protagonistetako batek, oroimena galtzen duenean Josebak egin beharreko dolu prozesua sakon azaldu duzu.

Psikologoa naiz formazioz, eta dezente irakurri dut oroimenari eta doluari buruz, eta hortik egin dut aurrera istorioan ere. Doluaren faseetako bat da ez onartzea, eta, Axik oroimena galtzen duenean, hori gertatzen zaio Joseba bikotekideari, hasieran: erantzun bila jotzen du hainbat tokitara. Joan Didion idazle amerikarrak idatzi zuen El año del pensamiento mágico [Pentsamendu magikoaren urtea] liburuan, adibidez, azaltzen du nola negoziatzen den galera batekin. Bere gizona zendu zenean, alkandorak ez zituen bota, eta goizetan bi kafesne ateratzen zituen gosarian.

Euskal Herriko gatazkari lotutako Dolutan izeneko filmean parte hartzen du Axik. Zergatik?

Judith Butler filosofoa oinarri hartuta idatzi nuen. Gizartea berreraikitzeko eta harreman berriak negoziatzeko tresna gisa aztertu zuen Butlerrek; gizarteak sendatzeko zuen balioa, nolabait. Hegoafrikan izan nintzen ni Nelson Mandelak gobernua utzi eta hiru urtera, eta dolu kolektibo batean murgilduak ziren han: apartheid-aren garaiko sarraski eta giza eskubideen urraketa guztiak lantzen. Bi urteko legealdi berezia ezarri zuten, eta epaiketa bereziak ere egiten zituzten hiri handietan. Halako batean egon nintzen ni: biktimak azaltzen ziren jazotakoa kontatzen eta baita biktimarioak ere. Prozesu horiekin irrati eta telebista programak ere egiten zituzten gero. Jendeak bazekien hori gertatzen ari zela, eta dolua egiteko era bat ere bada hori. Zauriak sendatu eta gizartea berregituratzeko prozesua da.

Halako prozesu kolektibo bat egitea falta zaigu hemen?

Egin dira gauzak, eta horiek ere aipatzen ditut nobelan; Errenteriako [Gipuzkoa] Eraikiz izeneko esperientzia hura, adibidez. Baina uste dut oraindik falta dela antzezte edo irudikapen orokor bat, alde guztietatik, hemen ez baita dolu prozesu kolektiborik egin azken hamarkadei buruz. Hori azaltzen dut liburuan, eta, horregatik, gatazkari buruzko dokumentala egiten dute pertsonaiek gatazkaren hainbat biktimarekin.

1936ko gerrakoarekin ari gara oraindik, akaso?

Horretan gabiltza, eta ez da batere sanoa. Are gehiago, nola ez den egin eta ukatu den 1936ko gerrakoa, atera egin da gerora. Are gehiago, PP ez litzateke dena izango dolua egin izan balitz trantsizioaren hasieran; eskuinak hausnarketa egingo zukeen.

Miserian ere poza azaltzen zaie protagonistei, ordea. Zoriontasuna baino, poza nahiago?

Lan handia eskatzen du zoriontsu izateak. Sara Ahmed idazleak deseraiki egiten du, ikuspegi feminista batetik, The Promise of Happiness [Zoriontasunaren promesa] liburuan. Izan ere, zer da zoriontasuna, zehazki? Ideologiaz beteta dago hori ere. Nik neuk nahiago dut poza. Poz erpinak ala izpiak izatea ohikoagoa da, eta horien arrastoek eragiten dituzte egun onak ere. Nobelan ere hala gertatzen da. Joseba salbuespeneko egoera batean dago nobelan zehar. Bere bikotekideak istripua izan eta dolua egiten ari da; etengabe ari da egoerari nola buelta eman aztertzen, onartzen duen arte: hau izango da nire bizitza. Tristea? Akaso. Baina, tira, bizitza kabroia da.

Nobelaren bukaeran hala diozu: “Zoriontasuna heteroendako udaleku bat da”.

Terry Eagleton pentsalariaren esaldia da, eta azken unera arte zalantza egin nuen sartu ala ez. Ez dut halakorik uste, baina kritiken artean esan didate gay eta heterosexualen klaseak bereizten ditudala nobelan. Harremanen eraikuntzen ereduari egiten dio erreferentzia, eta gehiago noa hortik.

1992tik 2014ra bitarte kokatu duzu nobela. Gizarte aldaketak irudikatzeko saiakera ere egin duzu?

Gizarteak eta iraganak nola egiten gaituen erakutsi nahi nuen. Neurri handi batean, pertsonaia nola bizi den, eta bizi baldintzek nola eragiten dioten azalarazi nahi nuen, eta uste dut kolorea ematen diola nobelari. Argi nuen ez nuela istorio bat bakarrik kontatu nahi, mundu bat erakutsi nahi nuen: bizimodu bat ala haren inguruan antolatuta dagoen ikuskera bat, behintzat. Bigarren mailako pertsonaia asko dago, eta horien guztien ezaugarriek aberastu egiten dute istorioa.

Bainarik izatekotan, pertsonaia nagusien egoera sozioekonomikoa zela azaldu duzu hainbat hedabidetan.

Nobelan ez dut islatu krisia, edo gaur egungo baldintza kaskarrak, eta sar nezakeen. Nolabaiteko pena izan dut horregatik: klase sozial zehatz baten inguruan kokatu dut istorioa. Baina, bestalde, iruditzen zait euskaldun jende gehienen baldintzak ere badirela islatzen direnak.

Euskal literaturan gaia landu dela iruditzen zaizu?

Ez daude liburu asko. Karlos Gorrindoren Ni naizen hori liburuan lantzen da, adibidez, eta [Iñigo] Lamarkarena lekukotasuna da, ez eleberria. Hainbat liburutan azaltzen dira gayak: tartean, Aingeru Epaltzaren Rock'n roll edo Jokin Muñozen Antzararen bidea-n. Ricardo Arregik honako gogoeta hau egiten zuen: nobela batean sartzen duzu gay bat guay delako, baina mundu heterosexualean dago galduta, bere bizitza kontatu gabe. Nolanahi ere, ez dut osatu nahi izan nobela gay bat. Nire esperientzietatik abiatutako nobela egin dut, eta kasualitatez gaya da. Horregatik defendatu dut ez dela eta, aldi berean, badela gay. Istorioa berdin izan zitekeen bi emakumeren artekoa, gizonen artekoa edo lagunen artekoa. Gaur egungo mundu heterosexualean gay izatea partikularra da, eta partikulartasun horretatik saiatu naiz unibertsaltasuna bilatzen.

Jauzika antolatu duzu liburua, iraganetik orainaldira.

Argi nuen denboraren bereizketa egin nahi nuela: iragana batetik, eta orainaldia bestetik. Uste dut jauzika irakurtzeak aukera ematen diola irakurleari Joseba eta Axiren harremanaren istorioa eraikitzeko, nolabait.