Bere geografia literario maitera itzuli, eta frankismoaren azken urteetako Pasaia suharrean kokatu ditu 'Franco hil zuten egunak' lan berriko bederatzi narrazioak.

Denbora behar izan da Francoren izena euskal literaturako izenburu batean azaltzeko. Joan Mari Torrealdairen Artaziak - euskal liburuak eta Francoren zentsura zen bakarra orain artean. Saiakera liburua hura. Orain kolpetik beste bi. Unai Iturriagak eta Igor Elorzak idatzi, eta Artedramak, Dejabu Panpin Laborategiak eta Le Petit Theatre de Pain konpainiek taularatu berri duten Francoren bilobari gutuna antzezlana eta Koldo Izagirrek (Pasai Antxo, Gipuzkoa, 1953) Susa argitaletxearekin asteon plazaratuko duen Franco hil zuten egunak narrazio liburua. Bederatzi kontakizun luzek osatzen dute lana, denak 1975 urte inguruan kokatuak, denak garai politiko eta ekonomiko gordinean girotuak; gehienak, Gipuzkoako Oarsoaldean, Izagirreren geografia literario kuttunean. Manifestazioan poliziak tirokatutako mutila hilzorian, euskaldunak soldaduska egiten Saharan, futbolaren eta pilotaren garrantzia sinbolikoa herrietan, propaganda klandestinoa darabilen neskaren atxiloketa, Francoren heriotza eguneko bizipenak herrian, Francoren monumentua eraistea Ferrolen... Francoren mamua literaturarekiko bide.

Literatura mamuekin kontuak garbitzeko modua duzu?

Ez dut uste denik nire kasua. Gehiago daukat garai bat kontatzeko premia une honetan; batez ere narratiban nagusitu zait behar hori. Oarsoaldea oso leku bizia zen, oso industriala, langile borroka handiak izan dituena, transformazio eta degenerazio bat. Urte haiek gogorrak eta aldi berean zoragarriak izan ziren.

Francoren mamua berez atera zitzaizun orduan?

Ez dakit ondo zer gertatu zitzaidan. Ez naiz gauzak aldez aurretik asko planifikatzen dituenetakoa. Nik hala nahi izan gabe, ipuinetan azaltzen hasi zen Franco, eta liburuko elementu probokatzailea bihurtu zen.

“Nik literatura besterik ez diet erantsi, haiek bizi izandakoak balio sinbolikoa har dezan”, diozu liburuaren sarreran. “Besterik ez” diozu literaturaz...

Apaltasun mostra bat da, baina izan liteke harrokeria, apal gisa estalitako harrokeria. Ipuinetan beti dago muinean gertakari erreal bat, eta hori libreki tratatu dudala adierazi nahi nuen. Istorio bat muntatu dut gertakari horren inguruan, libre. Mito bihurtu nahi izan ditut une batzuk, zentzurik jatorrenean. Uste dut literaturak merezi duela lehen aipaturiko mundu hori ere, eta alderantziz, mundu horrek merezi duela literatura.

Ez zarela gauzak asko planifikatu zale esan duzu. Narraziok irakurrita kontrakoa pentsa liteke; aurrez egitura oso sendo bat eraikitzen duzula, eta gero kenduz zoazela.

Ez dut horrela egiten, ez. Idazketan murgildu egiten naiz eta idatzi ahala sortzen zait posibilitateen jolasa; nondik eta nora jo. Horrela funtzionatzen dut. Liburua bukatutakoan ez dut irakurtzen eta ahaztu ere berehala ahazten dut, baina bukatu bitartean nahiko obsesiboa bihurtzen da idazketa. Asko orrazten dut. Batzuetan orrazketa partzialek hondatu egin dezakete osotasuna. Gorka Arrese Susako editoreak erakutsi eta frogatu zidan hori. Horren kontzientea ere banaiz, eta behar ez nituzkeen lanak hartzen ditut askotan orrazketan. Baina hori jada ezingo dut aldatu...

Bada pertsonaia bat ipuin batean baino gehiagotan ateratzen dena: Rafael Artista Fotografo. Zuk ere literatur erretratuak atera dituzu.

Ipuin askoren sorreran argazki bat dago. Portua dela-eta argazki asko eduki ditugu Pasaian, baita Francoren inguruko parafernaliarekin loturikoak. Irudi hori kontuan hartuta, memorian edo esku artean eduki dudalako, istorio bat muntatzea izan da kontua. Adibidez, Ehun eta hogei ipuinaren sorreran badago argazki eder bat, grua flotante batek Francoren kaxalotea jasotzen duena. Irudi horren inguruan planteatua dago gainerako guztia. Eta gainerako guzti hori fikzioa da.

Baina nabaritzen da erreportariaren begirada bat ere. Azaltzen dira oso xehe izendatuak kaleak, tabernak, fabrikak, lan-tresnak, jendeak...

Baina hori normala da niretzako, ingurune industrial batekoa naiz. Nire lagun guztiak Luzuriaga fundiziotik pasatakoak dira. Aita ere portuko langilea nuen eta gauza natural bat bezala ateratzen zait. Ez gaude ohituak, gure literaturan ez delako, oro har, langile mundua hain deskribatua ageri. Fabrika handi bat leku literarioa izan liteke, baina zoritxarrez ez da asko azaltzen.

Deskripzio zehatzak batetik, baina bestetik irakurketa anitzetarako bide ematen duten bukaerak. Kontraste horretatik sortzen da literatura?

Hala izan behar du. Ez da une horien deskripzioa bakarrik, baizik eta pertsonaia horien interesak, ibiliak, problemak... konplexuagoa eta biziagoa. Baina errealitaterik gabe ez naiz ezer.

Oriko xoriak Orira eta Koldo Izagirrek Pasaiako portualdera...

Amaituko da hori ere, baina XX. mende amaiera hori nahi nuke eman literaturan, gure ingurua nolakoa zen. Zer gertatu zen, eta zenbat esperantza frustratu zen. Ez dakit gauza izango ote naizen...

Eta geografiarekin batera, jende xehearen bizimodua. Eta jende xehe horrek ere bere mamuak eta kontraesanak. Haien alde idazten duzu...

Nik ez dut hori egiten erabaki ideologiko bat hartu dudalako aurrez. Hori izan da urteetan, bai gaztaroan eta baita gerora ere, nire ingurune naturala. Gainera ez dago besterik. Orain gauden herri honetan bertan ez dago klase ertainik, ez dago klase alturik. Oso estratu langile eta apaleko herria da. Eta ohikoa ez denez literaturan hori azaltzea, bada ondo datorkit. Hala ere, ez nago aldez aurretik haien alde, baizik eta haien bizimodu gogorra, ibiliak, literatura bihurtzea da nire helburua. Badu horrek mitifikaziorako arriskua bai...

Eta non jartzen duzu muga?

Ez dakit, ez dakit. Irakurlearen borondate ona aldez aurretik suposatzen dut [barrez].

Osa dezake liburu honek trilogia moduko bat Sua nahi, Mr. Churchill? eta Egarri egunak portualdean lanekin.

Bai, osa dezake trilogia bat, eta ordena kronologiko honetan izan behar luke: Sua nahi, Mr. Churchill?, Franco hil zuten egunak eta Egarri egunak portualdean. Non dago Basques's Harbour-ek ere eszenario bera du, baina geroztik ez dut jarraitu ildo hori poesian. Egarri egunak portualdean ipuin moduan sortu nuen. Pasa nion Arreseri eta esan zidan hura nobela baten muina zela eta ez zela ipuin bat. Mesedez alferkeria laga eta lanean jartzeko [barreak]. Nobela labur bat atera zen. Berez, 1976tik 1980rako erreforma garaia islatu nahi nuen proiektu harekin, baina liburu autonomo bihurtu zen. Ez dakit trilogiak izango duen jarraipenik, auskalo.

Errealismo poetikotzat jo izan da zurea. Honetan, bada ipuin bat, Irauntza, errealismo fantastikora ere badoana, Kafkaren bidetik...

Kafkak aurre hartu dit eta Monterrosok ere bai... Sekulako lehia dago eta inork ezin du ideia on bat eduki munstro horiek beti aurreratzen zaizkizu eta! Bai, kontziente nintzen horretaz. Baina hori atera zitzaidan eta aurrera segitu nuen. Ez dut uste ipuin kafkiarra denik, ez baita absurdora iristen; oso errealista da, baina dimentsio fantastiko bat badu. Topiko bat ere bada ia gizakia zomorro bihurtze hori, baina aldi berean, pentsatu nuen suntsiketa nuklearraren kontuetan, eta munduak daraman martxan, bizirik aterako bagara, agian, intsektu bihurtu beharko genukeela. Horregatik da Irauntza. Iraultza inposiblea denez, ez ote genukeen horrelako desplazamendu txiki batez, letra bat aldatuz, irauteko aukerarik izango.

O Burro narrazioak ixten du liburua, 2002ra ekarritako Ferrolen; Francoren monumentu bat kentzen dute, eta pertsonaiak galdetzen du ea diktadore guztien estatuak kentzea hobe den. Zuk zer iritzi duzu?

Nire iritzia ezezkoa da. Esaterako Donostiako Aieteko Bakearen eta Giza Eskubideen etxean ez dago Francori egindako erreferentzia bakar bat ere. Eta Francok udako etxea izan zuen hura urte luzeetan. Oso txokantea egin zitzaidan. Galdetu nuen zergatik ote zen, inork ez zekien ezer. Interesgarria da debate hori. Esaterako, haur literatura guztia purifikatu behar dugu, haurrek biolentziarik ikus ez dezaten? Eta orain gizonezkoak beti mantala gerrian arraskan platerak garbitzen azaldu behar dugu? Gatazka, injustizia, krudeltasuna zer diren igartzeko gai ez balira bezala tratatu behar ditugu haurrak?

Monumentuak kriminalen omenaldi gisara har daitezkeela erantzungo dizute, akaso.

Bai, baina, esate baterako, monumentu bati behar bezalako plaka bat jartzen badiozu, aldatzen da erabat esanahia. Edo monumentua uzten baldin baduzu zure haserrea azaltzeko toki bezala: libre pintaketak egiteko, edo mailu batekin nahi dena egiteko, hori bai kaskoarekin inork min har ez dezan... Posibilitate asko daude eta debate bat piztu liteke, behintzat.

Puntuazio markekin jolastea bada zure marka. Puntuazioan eta minuskuletan muturrerago egin duzu Atzekoguardako lanak ipuinean.

Nahiko ipuin frakzionatua da, collage moduko bat. Besteak narratuagoak dira, plano desberdinetan kontatuak direnak ere bai. Horrela atera zitzaidan, eta egon nintzen bateratu eta multzoan joan zedin moldatzekotan, baina editoreak esan zidan “ezta ukitu ere!”; horrelaxe atera zitzaidan eta horrelaxe utzi nuen.

Puntuazio markarik gabe idaztera iritsiko zarela pentsatuko du baten batek...

Ez dut uste. Ez dut uste...

Ramon Saizarbitoriak, adiskide izanik, esan izan omen dizu jendearengana errazago iristeko literatura idatzi behar zenukeela. Zer esan izan diozu?

Uste dut idazleak literatura laua, intentzionalitate bakarrekoa, interpretazio unibokokoa egiten duenean inposturan erortzen dela. Literatura beste gauza bat da. Hori bai, inpostura zuri horretan erori gabe, egin liteke literatura oso estilo desberdinetan. Esaterako, egin liteke estilo garden batean, Juan Luis Zabalak egiten duen eran. Oso zaila da horrela idaztea. Ez dira asko horrela idazteko gai direnak. Ezingo nituzke asko aipatu obra zabal samar bat dutenen artean. Exijentzia mailak nahi adina egon daitezke, egituran, pertsonaien psikologian... nik maila estilistiko batean kokatzen dut neure burua. Idazterakoan nire buruan ikusten dudan irakurlea horrelakoa da: euskalduna, kultua, umoreduna eta irakurzalea bakarrik ez, baizik eta literatur zalea.

Baina ulergarri ere izan daiteke jende xehea omentzeko literatura egin eta haietako askorengana ez iristeak sortzea ezinik...

Hor hainbat faktore gurutzatzen dira nire ustez; gutxienez bi. Bat da euskalgintza, eta bestea salmentarena. Euskalgintzaren izenean herri xehearentzako idatzi behar da, eta erraz idatzi behar da, jendeak irakur dezan. Eta editorialek saldu egin nahi dute. Bi faktore horiek batu izan dira zenbaitetan eta idazle batzuek aurkitu ahal izan dute ildo bat hor. Horretan Xabier Gereñoren obra osoa da adibidea. Baina Xabier Gereño ez da pasako euskal literaturaren historiara. Ez dugu historiara pasa nahi, baina ...

Baina...

Baina literatura egin nahi dut. Besterako asko baitaude. Euskalgintzarako badago nahiko material gaur egun, dena ezin irakur adinakoa.

Saizarbitoriak berak esan du oraintsu hasieran zituen askatasuna eta xalotasuna faltan botatzen dituela. Zuk?

Ez, ez dut horrelakorik sentitzen. Baina ulergarria izan liteke. Gaztetan zirti-zarta ibil zaitezke. Logikoa ere bada, ibilbide bat edukita, ezin zintezke hasi gaztea bazina bezala. Inpostura bat izango litzateke orain ikonoklasta bihurtzea. Ez dagokigu guri horretan sartzea.. Gainera badago ikonoklastia hori gazteen artean.

Eta estimatzen duzu?

Bai, oso interesantea da, eta gure literatura aberasten du. Lau gaztetxo biltzen direnean konspiratu egiten dute orain ere, zorionez. Internet dago hainbat blogekin. Hor dago Itu Banda, hor dago oraintsu atera den Lardaska liburua. Ezin dut jarraitu guztien lana, asko dira. Ondo idazten dute estilistikoki, indar handiarekin. Hori bai. Zailagoa dute egun, konfrontazioa ez delako hain garbia. Gure garaian konfrontazioa oso garbi zegoen, aparatu ideologiko-polizial-karka hori zegoen, eta bestetik gu, indarrean gentozenak, hain zuzen gure beste aparatu abertzale zaharkitu horren kontra. Gaur atomizatua dago dena, eta konplexuagoa da. Etsaia tentakularra da. Hala ere, une aberatsa bizi du euskal literaturak. Topikoa bihurtu da hau ere, baina begira emakumeak zer sarrera egin duen literaturan.