Nobela baten bila zebilen eta bi aurkitu zituen. “Apirila” idazten ari zela, orain 25o urte Urola bailaran altxatu ziren matxinoen aurkako epaiketen aktak, bere horretan, nobela zirela ikusi zuen. Literaturaren beharrik gabe. Saiakera bihurtu eta herritar xeheekiko sentitzen zuen zorra kitatu du.

Poeta sentitzen da, nahiz azken urteotako lanak tiraderan dituen gordeta. Baina etorriko zaio poesiara bultzatuko duen gairen bat. Historian arakatuz benetako altxor literarioak aurkitzen ditu. Atzera begira jartzeko joera du, ondoren gaur egunera bueltan etorri eta orainaz hausnartzeko, beti ere. Eta irakurlea ere, jauziz jauzi, denboran atzera-aurrerako bidaia jolasti eta ironikora gonbidatzen du.

Pozik dago 1766ko matxinada ahaztuak Urolan sortu duen jakin-mina ikusita. Txanponaren bi aldeak. Horrekin batera, tristeziaz ikusi du orain inoiz baino gaurkotasun handiagoa duela borroka hark eta egoera ekonomiko-soziala, neurri batean, ez dela askorik aldatu. “Badirudi orain jaio eta geu ari garela mundua sortzen. Baina ez da horrela”, nabarmendu du.

“Artefakto literario” hitzekin deskribatu du Jose Luis Otamendik zure azken lana. Genero aldetik sailkatzen zaila delako, baina “artefakto” hitzak badu beste konnotaziorik ere, gizartea astintzeari lotutakoa.

Bai. Gizartean eragiteko liburu bat izan liteke. Eta generoari dagokionez, ez da definitzen erraza, badu ikerketa historikotik, badu ikerketa literariotik eta badu literatur osagaia, fikzioaren hainbat baliabide erabiltzen dituena bi istorioak biltzeko.

“Apirila” nobela lehenengo, “1766” bloga gero eta orain “Txanton Garrote agertokitik jaitsi zen eguna” entsegua. Zerk erakarri zaitu hainbeste matxinadaren gertakizunetik?

“Apirila” libururako dokumentatzen hastean ikusi nuen Tolosako artxibategietan matxinoen aurkako epaiketen aktak daudela jasota. Epaiketetan gezurrak esaten dira, baina haiek irakurrita gutxi-asko berregin daiteke zer gertatu zen. Historia kontatu gabe dago eta niretzat poz handia izan zen hura aurkitzea eta kontatzea. Konpromiso pertsonala eta ideologikoa dago behekoaren edo ‘bajuaren’ —esango luke Gandiagak— alde. Zorretan nengoen eta aukera izan dudanean atera dut.

Justizia eskatzen zuten.

Matxinada da, ez da iraultza. Ez zen gobernua aldatzea, askoz primitiboagoa da helburua. Ordura arte babestuta zeuden produktuak —garia eta artoa— Karlos III.ak agindutako liberalizazioarekin ikaragarrizko prezioa hartzen hasi ziren. Ez zitzaien ogitarako ere heltzen. Baina eskaera horiekin hasi ziren eta bukatu zuten esanez medikuak eta eskolak aberatsentzat bakarrik zirela, lur erreforma eskatu zuten, pertsona guztiek izan zezatela botoa udaletxean... Gizarte kezkak agertu ziren.

Eta jauntxoen errepresioa etorri zen. 400dik gora kondena aipatzen dira.

Epaiketa kontuak ondoen aztertu dituena Rodriguez Iñurrategi da, Oñatiko ikerlaria. Berak aipatzen ditu 430 kondena inguru. Asko isunak ziren. Desterruak ere egon ziren, Aljeriara eta Ceutara. Ankerkeria ikaragarria izan zen.

Emakumeen aurkako jazarpena ere ez zen nolanahikoa izan.

Asko Zaragozako espetxera eraman zituzten. Gipuzkoako Diputazioak lege matxinoak deuseztatu eta ‘orain arte sinatutakoak ez du ezertarako balio’ esan zuenean lege bereziak atera zituzten emakumeen kontra. Lege berrien kontra gaizki hitz egiten duten emakumeak atxilotzeko agindua ematen da. Matxinada 1766ko apirilean izan zen eta Diputazioak Donostian egindako lehenengo batzarrean onartu zen lege berezi hori. Horrek esan nahi du emakumeen artean mugimendu handia zegoela. Krudelkeria eta mendekua erabili zen emakumeen aurka ere.

“Apirila” nobelako protagonista Teresaren borrokarako kemena ere nabarmentzekoa da.

Guk bizi izan dugun errealitatea ere bada. Gizonezkoak arduratu ziren etxera dirua ekartzeaz, baina benetako indarra... dirua gestionatu eta arazoez kezkatu ikuspegi askoz zabalagoaz emakumeek egin izan dute. Nik etxean ikusia da. Greba eguna izanik gure aitona lanera zihoan eta amama izan zen esan ziona ‘zu ez zoaz lanera, gaur greba eguna da-eta’.

Ilustrazioak berekin ekarri zituen aurrerapenen berri jaso dugu historia liburuetan eta eskolan, baina ez garai hartako gizarte klasistaren berri.

Ez, ez zaigu kontatu. Gure Ilustrazioaren ikuspegi poliedrikoa osatu nahi izan dut.

Garaian garaikoa, jendarte klasistak umore klasista. Horren adibide da Peñaflorida kondearen “El borracho burlado”.

Antzerkiaren helburua pedagogikoa zen, entretenitzearekin batera. Badirudi eskarmentua eman nahi ziola mozkorrari, baina ez da hori bakarrik. Momentu batean esaten dio txepetxa izanik, gure inguruko txoririk txikiena, karrastalua dela uste duela, lumaje ederreko hegaztia. Hori da barkatzen ez diotena. Ia kasta sistema zen. Zu behean jaiotzen zinen eta behean hiltzen.

Antzezlanean urte eta erdi ondorengo matxinadan herritarren aurka erabiliko diren zigorrak deskribatzen ditu kondeak.

Peñafloridako kondeak matxinoen heriotza-zigorra eskatu zuen, nahiz ez zen bete. Ez hainbeste bere poltsikoari egin zioten minagatik, matxinoek gipuzkoarren ohorea zikindu zutelako baizik. Hala kontatzen du Doctor Caminok. Ohoreaz ari gara, Platonek ‘timokrazia’ deitzen duenaz. Antzezlanean bertso batzuetan kontatzen da matxinoa asto gainean eramango dutela, zigorradak —latigazoak— emango dizkiotela eta urkatu egingo dutela. Justu urte eta erdira matxinadako benetako kondenak horiexek izan ziren.

Arestiri ez zitzaion askorik gustatu Peñafloridaren lana.

Peñaflorida jauregiaren ondoan haur parkea dago gure herrian. Bertan jolastu gara haur denok. Arestik 1962an jauregian ikusi zuen ‘El borracho burlado’ antzezten. Halako batean, Rikardo Arregiri idatzi zion esanez antzezlanean zen bitartean, kanpoan haurrak jolasten, andreak josten ikusten zituela: ‘Nire herria kanpoan dago’. Berak ikusi zuen han barruan zerbait ez zitzaiona gustatu. Seguru asko, nik orain ikusi dudan gutxiespen hori. Poz handia izan zen.

Txanton Garrote, “El borracho burlado” antzezlaneko protagonista, agertokitik jaitsi eta berarekin hizketan ari zara azken liburu honetan.

Arriskua egon daiteke matxinoak idealizatzeko. Hori ikusita bera nire ondora ekarrita nik neuzkan zalantzak eta kontraesanak agertu nahi nizkion, berak kontra egin zezan. Nire beste ahotsa bihurtzen dut.

Dokumentazio prozesua nola bizi izan duzu?

Une batzuetan emozio handiz. ‘Apirila’ nobelarekin ari nintzen eta pentsatu nuen ‘nobelan ez daukat zer kontaturik, hemen dago nobela guztia’. Bizi egiten duzu. Bere horretan gertakizunak agerian utziz, kronika hutsean, nobela litzateke.

Tolosako artxibategian izenak berreskuratzen nituenean, esaterako, hunkitu egiten nintzen. Ez da izena bakarrik, baita bakoitzak zuen lanbidea eta adina ere. 60 urtetik gorako Beizamako matxinoa aurkitzeak esan nahi du ez zela izan lau gaztetxoren kontua. Jendea larri zebilen. Berdin 40 urtetik gorako emakumeak, asko alargunak. Haien egoera ere ikustekoa izango zen... ‘Kalera noa edo jan egingo gaituzte’, pentsatuko zuten.

Zuk baduzu literatura sortzerakoan atzera jotzeko joera, baina beti ere bueltan orainera itzuliz.

Nik bi planotan idatzi nahi izan nuen, paralelismoa sortzen delako, eta hainbat gaztek halaxe esan didate. Esterripa jesuitak bere nagusiari idatzi zion kontatuz hilabeteko lanarekin ezin zela ogirik ere ordaindu. Gazteek niri esan didate: ‘guk ere egoera hori bizi dugu, lan eginda ere 600 eurorekin zer egin behar duzu?’. Nahiz 250 urte pasa, gertaerak badauka indarra zubi-lana egiteko gaur eguneraino.

Literaturak daukan gauzarik ederrena hori da, irakurleek esaten dizute ‘nola kontatu didazun zer gertatzen ari zaigun gaur egungo elementu erreal identifikagarririk erabili gabe!’. Literaturaren unibertsaltasuna hori da.

Idazten hasi aurretik paralelismo horiez jakitun zinen?

Ez, orain ari naiz konturatzen. Matxinadaren kontuak hartu zezakeen dimentsioaz ez nintzen jabetu. Bidean beldurtu ere egin nintzen aurkitzen ari nintzenarekin. Zergatik ez dira hain garbiak diren paralelismoak orain arte kontatu?

Literatura jolasa ere bada. Esteban Alberdi XVII. mendera eraman zenuen “Apirila” liburuan eta orain Txanton Garrote, Chiapasera, 90eko hamarkadara.

Literaturak ematen dizu aukera hori dena egiteko. Azken batean irakurlearekin kontratu modukoa sinatzen duzu literatur liburua irakurtzen ari zarenean. Ikerketa akademikoa egingo bazenu, hitzarmena askoz estuagoa litzateke. Hemen, berriz, nahiz eta benetako datuak eman, nire interpretazioa, nire ideologia, garbiago azaltzen da. Literaturan hitzarmenak dio nik gidatuko zaitudala, nahi duzunean abandona nazazu, baina bitartean utz iezadazu erakusten nora eraman zaitzakedan. Literatur irakurle guztiok onartzen dugun akordioa da. Askatasun hori da neurri batean literaturak daukan gauzarik ederrena.

Poesiarekin hasi zinen, baina azkenaldian utzia daukazu.

Poesia idazten dut, baina argitaratu ez, zeren hain poesia ona argitaratzen da, lotsa ere ematen didala. Neure buruarekin ez nago hain seguru poesia idazten. Ez du esan nahi poesiarik idatziko ez dudanik, poeta sentitzen naiz eta poeta batek hitzenganako sentitzen duen harremana ahalegintzen naiz prosara eramaten.

Memoria, abandonua, botere harremanak... dira zure konstanteak idazterakoan.

Botere harremanena oso garbia da, larderiazko tratuak, goitik beherakoak, min handia egiten dit niri. Horren aurrean barruko sua ateratzen zait. Askotan badirudi orain jaio garela eta geu ari garela mundua sortzen. Baina ez da horrela. Guk bizi izan genuena aurrekoek ere bizi izan dute. Ez gara oraintxe sortuak eta prozesu historikoetan gauzak ez dira hutsetik sortzen. Literaturarako joko handia ematen duen zerbait da.

“Gure literatura momenturik oparoenean dagoelakoan nago”

Filologian lizentziaduna, euskara irakaslea zara eta idazlea. Txikitatik izan duzu hizkuntzarekiko atxikimendua?

Bai, hizkuntzekiko, ez bakarrik euskararekiko. Komunikazio tresna den aldetik interesatzen zait, ez hainbeste gramatika. Nire lanbidea da, baina gehiago interesatzen zait alderdi semiotikoa, semantikoa. Hizkuntza gaizki erabiltzeak komunikazio alorrean sor ditzakeen arazoak pizten dit interesa.

Garai batean ‘ombudsman’ bezala aritu nintzen “Berria”-n, herritarren ordezkari bezala. Izan ere, ez da bakarrik albistea ematea, nola ematen duzun, zein adjektibazio erabiltzen duzun, informazioa nola bideratzen duzun... azken batean mundua horrek mugitzen du.

Zure literaturan hizkuntzaren erabilera nabarmenduko nuke nik, Urolako euskara.

Gozamenak ere hartzen ditut oraindik. Beti bromatan esaten dut ez dudala sinesten lurraldeetan eta euskalkietan. Nik uste dut hizkuntza bat dela eta atera behar duela ahal den probetxu handiena daukagunetik. Gaur egun euskaldun izateko era asko topatzen ditugu eta dena da aberasgarria. Alderdi adierazkorretik probetxuzko zerbait aurkitzen badut, nik erabili egingo dut, nahiz berez nire ingurukoa ez izan. Nik egunero ikasten dut. Eta zortea daukat. Irakaslea naiz baina asko daukat ikasteko. Jendearekin egonez, irakurriz... gaztelerarekin ere berdin. Guk dakigun hizkuntzaren %20 erabiltzen dugu. Beste %80a badakigu, baina ez dugu egunerokoan erailtzen. Nola egin gara horren jabe? Asko irakurrita. Susmoa dut gero eta gutxiago dugula biltegi horretatik eta erabiltzen duguna gero eta pobreagoa dela. Baina hizkuntza gehienetan badagoela orain arte idatziz transmititu den aberastasuna, hor egon dena. Eta gaur egun husten ari dena. Gutxiago irakurtzen dugu eta ez gara ari sartzen elementu berririk biltegi horretan.

Zer behar du gai batek literarioa izateko?

Orain Chirbesen “Paris-Austerlitz” irakurtzen ari naiz. ‘Hori gizartean dago!’, esaten duzu. Ez dakit ez ote den koadro handi horretatik detaile bat hartzea, gero berriz detailetik abiatu eta koadroan sartzea. Eta zoom hori baliagarria izan dadila koadro osoa azaltzeko. Literaturaren balioetako bat hori da.

Susa argitaletxeko kide ere bazara. Ahots berriak badira, baina diskurtso berririk bai?

Oso gustura nago. Irakurle moduan asko gozatzen ari naiz argitara ematen diren gauza askorekin. Ez dut esango dena zoragarria denik, baina gure historiako momenturik oparoenean gaudela esango nuke. Denbora beharko dugu neurtzeko zer gertatzen ari den eta zer tratatzen dugun, baina irakurle bezala asko gozatzen ari naiz.