Gidariaren okerra bigarren nobela plazaratu du Gotzon Barandiaranek Susa argitaletxearen eskutik. Azken asteetan aurkezpen sorta bat egiten dabil, irakurleekin feed back zuzena eduki nahian (atzo Katakraken aurkeztu zuen, otsailaren 11an Zarautzen aurkeztuko du). Bere ibilbideaz, nobelaren mekanismoez eta ahots poetikoaz mintzatu gara elkarrizketa honetan, baina Gotzon Barandiaranekin ohikoa den legez, gehiagorako ere eman dute lerro arteek.

2010ean plazaratu zenuen Errotik, aurreneko nobela. Non utzi zintuen esperientzia hark, non zinen liburu honen idazketari heldu zenionean?

Errotik liburua amaitu, argitaratu, eta gero oso feed back gutxi eduki nuen. Oso irakurle talde gutxitara joan nintzen, kritikak ez zuen batere ondo hartu, esperientzia gazi-gozoa izan zen. Asko kostatu zitzaidan Errotik idaztea, gaiagatik. Gure aita zena minbiziz hil zen eta liburuko pertsonaia nagusietako bat ere minbiziz hiltzen da, liburua idazterakoan dezente sufritu nuen beraz. Bestetik, garai bat kontatu nahi nuen, garai hartako ortodoxia ideologikoa, eta askok interpretatu zuten nire ortodoxia zela, ez nuen erantzun gozorik jaso. Gerora liburua irakurri izan dudanean iruditu izan zait badituela gauza salbagarriak, zelan Euskalduna ontziolari buruzko euskarazko testurik ia ez dagoen...

Liburu horren etapa amaitu eta gero desilusionatua nengoen apur bat literaturarekin, eta beldurtuta ere bai hartu nuen erantzunagatik. Kostatu egin zitzaidan berriz idazten hastea, istorio bat aurkitzea. Bitartean aitatasuna ere etorri zitzaidan eta pertsona bezala aldaketa dezente ekarri zidan horrek. Horri esker beste lasaitasun bat hartu nuen literaturarekiko, lehentasunen eskalan lekuz aldatu zitzaidalako. Gidariaren okerra atakatzeko orduan lasaiago nengoen, oso ondo pasa dut liburua idazten. Luzaroan eduki dut mamitzen barruan, eta lehenengo bertsiotik bigarrenera sekulako saltoa egon da, edizio lanetan lagun izan ditudanek markatuta.

Biografia pertsonalak pisu handia zuen Errotiken beraz; Gidariaren okerra liburuan jolasean ibili zara gehiago, genero literatura batera gerturatu zara?

Bai, eta aipatutako bigarren idazketa baino lehen egindako eskematan berehala ohartu nintzen zeintzuk ziren irteten ari zitzaizkidan gaiak: egia, gezurra, informazioaren ezkutatzea, nork daukan informazio hori zabaltzeko eta gordetzeko ahalmena... hasiera-hasieratik oso muturreko egoerak irteten zitzaizkidan. Nire ustez gizarte honetan bi plano daude: batean gizartearen gehiengoa bizi da, eta beste batean gehiengoaren esku ez dagoen informazioa maneiatzen duen jende bat dago, oso aberatsak direnak, elite ekonomiko eta militar bat. Idatzi ahala konturatu nintzen horri buruz ari nintzela hein handi batean, eta pentsatu nuen liburua bera horrela egituratu behar nuela: errealitateari buruzko fikzio bat da, baina era berean fikzioaren barruko fikzio bat dago. Azkenean ez dakizu pertsonaiek diotena benetan egia edo gezurra den, pertsonaiek eurek batzuetan ez dakite ametsetan ari ote diren.

Bestetik, teatro eran dago idatzia neurri handi batean, eta horrek adierazi nahi du gizartean ere ematen dena teatro bat dela, informazioa ezkutatzen digutenek eta kontrola daukatenek jendaurrera ateratzen direnean teatroa egiten ari direla.

Zure bi nobelek badute irakurketa politiko bat: jendarte orotan ematen diren botere harremanak, horrek sortzen dituen ezinak eta horren aurrean ekiteko nahiak. Boterearen egiturek kaleko jendearengan duten eragina ardatz bat da zure lanetan?

Bai, eta nik esango nuke Katamalon eta Arrakalaken ere bai hori konstante bat dela. Horrek manikeismo eta paternalismo eta -keria horien guztien arriskua dakar, “ni konturatzen naiz eta zuek ez” esaten zauden irudipena sortzea, “liburu hauetan guztietan nik emango dizuet argibidea konturatu zaitezten benetan zer ari den gertatzen”. Horrelakoetan sartzeko hobe da saiakerak egitea, horrek eskatzen duen guztiarekin, baina niri gehiago interesatzen zaidanez literatura iradoki egin behar dut gehiago.

Nik uste dut hori niregan beti errepikatuko den gai bat dela, boterea eta kaleko jendearen arteko harremana, eta bere burua elitetzat daukan talde horren papera. Oraingoz behintzat uste dut gure jendartea horrela antolatua dagoela eta orain pairatzen ari garela antolaketa horren ondorioak. 2008ko krisi ekonomikoak asko areagotu du hori.

Bestetik, nire liburuetan uste dut gainera pertsonaiak beti direla erabakiak eurak hartzen dituztenak. Ez daude inoren zain. Ez daude elkarte, erakunde armatu edo bestelako erakundeen zain ekintzak egiteko. Normalean gainera ez dute nik neuk egingo nukeena egiten, ni hori baino askoz koldarragoa naizelako. Literatura edo kultur sorkuntza erabiltzen duzu zure koldarkeria horri aurre egiteko eta ausart azaltzeko, benetan eguneroko bizimoduan ez zarena agertzeko.

Eta Gotzon Barandiaran pertsonak non sentitzen du, egunerokoan, botere gatazka hori?

Ni oraintxe bertan, agian guraso ere banaizelako, ikaratuta nago etorkizunarekin. Iruditzen zait Euskal Herrian nabarmena den gauza bat dela azken hauteskundeetan ikusi dena: eskuinak irabazten ditu etengabe hauteskundeak hemen. Horrek esan nahi duen guztiarekin: jendarte kontserbadore bat, erabakiak hartzeko beldur den norbanako bat, delegazionismoan hezitako pertsonak, mutuak, gorrak, ametsik gabekoak... Berriki Iñigo Urkulluk Kataluniakoari buruz argi esan zuen, berari alarma pizten diola gizarte mugimenduek alderdietan horrenbesterainoko eragina izatea. Ba niri beldurra ematen didana da lehendakari batek horrela hitz egitea. Nik ez dudana nahi da nire literatura horren menpe egotea, eta neure buruarekin daukadan borroka hori da: ni kultur sortzailea banaiz eta sorkuntza lan bat egiten baldin badut nire herrikideekin konpartitzeko da, eta konpartitzeko den heinean nik eragin egin nahi dut. Bizi dugun herriari buruz, historiari buruz, memoriari buruz, iritzi bat eta jarrera bat adierazten dut kultur sormena egiten dudanean, eta nahi dudana da nire herrikideekin konfrontatu hori. Boterearen larderia da nik pertsonen ezaugarrietatik gutxien estimatzen dudana.

Nobela beltza gisa izan da sailkatua liburua. Nobela beltzak kritika sozial eta politikoan izan zuen jatorria neurri handi batean. Hasieratik bilatu duzu genero horren barruan kokatzea liburua, edo idazterakoan egindako hautu naturalen ondorioz etorri den gauza bat izan da?

Hasieran ez nuen argi, baina liburuaren erdialdetik aurrera bai konturatu nintzen hori egiten ari nintzela. Ez dago detektiberik, ez dago poliziarik, baina badago galtzailea den norbanako bat, eta hori genero beltzean lehen behintzat ezinbestekoa zen. Bittor Larralde protagonista betidanik izan da zerbitzari bat, morroi bat, taxi gidari bat Bilbon. Denetarik eraman du bere taxian, askotan eraman ditu aberats ustelak eta elite bateko jendeak, eta momentu batean gaixotasun baten eraginez erabakitzen du horri buelta eman behar diola, mendekua hartu behar duela. Estatu Batuetako 30. hamarkadako eta 40. hamarkadako literatura beltzaren ezaugarrietako bat hori zen, zelanbait haien kabuz justizia egitea erabakitzen zuten galtzaileak ziren protagonista. Liburuan azaltzen den Bilbo ere iluna da, ustelkeria agertzen da... ez da nobela poliziakoa, baina beltza bai, bada.

Protagonista nagusiek oso ofizio konkretuak dituzte. Taxi gidaria da Bittor Larralde, gerra argazkilaria Arantza Ojanguren. Kuriosoki, munduaren zati handi bat dute biek begiradapean, izan erretrobisoretik edo argazki kameraren objektibotik. Gidaria da bata, ikuslea bestea. Trama garatu ahala rol horiek beste zeregin batzuetarako erabiliko dituzte: taxi gidaria akzioaren motorra izango da, argazkilaria lekuko eta testigu. Zergatik dituzte pertsonaia nagusiek lanbide horiek, nola iritsi zinen haietara?

Argi nuen hasieratik Bittor Larralde protagonista taxista bat izango zela. Nire lagun baten bikotea taxista da eta  behinola kontatu zizkidan berak bizitako pasarteak. Zer nolako jendea eramaten zuen gauez, ze lekutara eramaten duen jende hori, zer kontatzen dioten... Taxista bat denbora askoan egoten da bidean, baina baita zain ere. Gaur egungo jendarte batean kokatzeko oso pertsonaia interesgarria zen: alde batetik zerbitzari bat da, morroi bat, zamaketari bat, esaten dioten lekura eramaten du jendea, eta bestalde ikusle bat da, pasiboa gehienetan, baina oso ondo ikusten duena bere inguruan gertatzen dena.

Ikusle izatearena aipatu duzu, eta narratzailea argazkilaria da hain justu, sinbolikoki pisu handia dauka. Gogoeta asko egiten da liburuan irudiari buruz, honakoa adibidez:

“Urteetan egindako gerrako argazkien bildumetara atzera egiteko beharrizana izaten dut, eta ez naiz ausartzen, ez ditut berriz begiztatu gura, beldurra diot argazkiok sorraraz liezadaketen minari, izua diot argazkiotako pertsonei ezertan lagundu diedan ez jakiteari, harro ezin aldarrikatzeari argazkiok egitea izan zela nire eginbeharra, sufrimendua erakustea ezinbestekoa dela ezin ulertarazteari. Ez dakit munduak guk erakutsi asmo genuen egia jakin gura duen ere. Baliteke gerra argazkilari izatea, neure buruari erakustearren badela ni baino okerrago bizi denik”.

Zein neurritan gara denok behatzaile huts, zein neurritan utzi behar genuke kamera eta gertatzen den horretan inplikatu?

Gertatzen den horretan inplikatzeko gatazkan, hirugarren pertsonaia ere sartuko nuke, Saioa Larralde, filosofo gaia dena. Behin bata taxista izango zela erabakita, nahiko erraz heldu nintzen narratzailea gerra argazkilaria izango zen ondoriora. Zergatik? Taxista ikusle bat da eta momentu batean erabakitzen du egin behar duen hori eredugarria izan behar dela beste guztientzat, jendeak bera gogoratu dezan. Hiltzera doanean konturatzen da ez dela inor izan mundu honetan, eta norbait izan nahi duela. Horretarako jendeak gogorarazi behar du, eta nola lortu hori XXI. mendean? Irudien bidez, beraz argazkilari bat hartuko du konplize gisa.

Beti galdetu izan diot neure buruari gerra argazkilari batek gerra batean dagoenean, kamara aurreko pertsona sufritzen ari denean, zer pentsatzen duen. Klik egin, kamara albo batera utzi eta lagundu, edo biak egiten dituen edo ezer ez. Beti saiatzen naiz pertsonaiei balio sinboliko bat ematen. Itsu geratuko den gerra argazkilari bat da narratzailea, baina baita hori baino gehiago ere: memoria historikoa eta oroitzapenak galtzear den norbait. Hain zuzen ere, iruditzen zait galtzen ari garela oroitzeko kapazitatea, segur aski teknologia berriek eraginda. Eta oroitzen ditugun horietatik gainera oso gutxi direla hitzari lotuak, gehien bat irudiak dira etortzen zaizkigunak akordura.

Baina egun irudiak ez daude gainbeheran? Gero eta azkarrago kontsumitzen eta ahazten ditugu...

Baita ere. Liburuan bada pasarte bat non hori aipatzen den: “irudi batek mila hitz balio ditu bezperan, baina biharamunean ez du deus balio”. Ez dut oso argi gai hori nire buruan, aklaratu nahiko nukeen gauza bat da. Gainera, estiloari dagokionean literatura egiteko orduan sekulako garrantzia du horrek...

Zerk?

Narrazio bisualak zenbateko garrantzia daukan XXI. mendeko literaturan. XX. mendekoan ere bazeukan, baina XXI. mendekoan argitu nahiko nuke zein den benetako papera. Zortzi urtez Irakurrieran saiorako astero euskarazko liburu bat irakurtzearen ondorioz ohartu naiz zenbatetan esan diogun idazle bati: “oso hizkera zinematografikoa daukazu” balio positibo bat balitz bezala. Baina horrela idazten jarraitzen badugu, konpetitu ahal izango dugu irudiarekin eta ikus- entzunezkoarekin? Agian oso zaila izango dugu. Agian irudiari lotuegia den literatura bat egiten ari gara, noiz eta irudi gehien daukagunean. Paradoxikoa da baina iruditzen zait falta zaigula hitzari lotuagoa den literatura bat. Ez dut esan nahi literatura erabat existentzial, filosofiko, guztiz gogoetari lotua egin behar dugunik, baizik eta hitzari lotuago dagoena.

Diaologoak antzerki modura daude emanak liburuan. Zuk esperientzia izan duzu antzerkia itzultzen, horren eragina da edo beste nonbaitetik dator aukera hori?

Bai, bada horren eragina. Bi elkarlan egin zituzten Kukubiltxo taldeak eta Aristides Vargas antzerkilariak, prozesu haietan parte hartu nuen eta ikaragarri ikasi nuen. Aristidesena gero Euskal Herrian funtzionatu ez duen antzerki mota bat da, baina hegoameriketan izugarrizko zale pila daukana. Funtsean, hark egiten duena da gogoetak eta saiakera kutsua izan dezaketen pasarteak parrafoka idatzi beharrean elkarrizketa bidez eman. Alde batetik fikzio maila bat mantentzen duzu, eta beste alde batetik sekulako bizitasuna ematen diozu testuari, irakurleari zera esanez bezala “kontuz, ez azkarregi irakurri, ez salto egin azkarregi bestela galduko duzu zerbait”.

Nik horrela egin dut liburuan. Arrisku handiegia da fikzioan saiakera egitea, eta nik ez nuenez hori egin nahi, gogoetak zirenak teatro erara konbertitu ditut. Iruditzen zait pertsonaien arteko elkarrizketetan karga handiko esaldiak daudela, gogoeta eragiten duten esaldiak daudela... baina ez da saiakera, bi pertsonen arteko elkarrizketan sortzen diren zalantzak baizik. Bizitasuna ematen dute dialogoek modu horretara, etengabeko tenis edo ping pong partida batean bezala, zeinean kolpe guztiak diren inportanteak. Bestetik lehen esan bezala, proposatzen ari naizena da dena dela teatro bat, hemen ez dagoela ezer benetakoa.

Artistidesekin lan egitea niretzako izugarria izan zen, eta ordutik pendiente daukadan zerbait da garai hartan haren eskemei jarraituta idazten hasitako antzezlan bat amaitzea. Zaila da, azken batean Aristidesek aktoreekin batera lanean idazten dituelako pasarte asko.

Emakumezko pertsonaiek garrantzia handia dute: Arantza Ojanguren narratzailea bera, eta Saioa filosofo gaia. Egoera gordinetan kokatuko dituzu biak ala biak, kasu batzuetan gorputzarekin edo sexuarekin zerikusia duten eszena gogorrekin. Sinesgarritasuna ez erdiesteko beldur izan zara uneren batean?

Asko irakurri dut azkeneko zortzi urtean Irakurrieran irratsaioaren harira emakumeek idatzitako literatura, eta beti hartu ditut apunteak, funtsean beraiei plagiatu diet. Asko lagundu dit esaterako Miren Agur Meaberen Azalaren kodea ulertzeak, gorputzaren garrantzia poemen bitartez ulertzea. Ahalegindu naiz ez pentsatzen ea emakume batek nola idatziko lukeen... hartzen dituzu apunteak koadernoan, igual orain dela lau urteko liburu batekoak, eta batez ere saiatzen naiz ikusten zer ez egin, emakumezkoaren estereotipoak jartzea adibidez. Emakumezkoen euskarazko literatura irakurtzen baduzu ez dago estereotipo askorik, horrek asko lagundu dit. Eta gero ez naizela gehiegi luzatu! gero eta gehiago luzatu uste dut hanka sartzeko aukera gehiago duzula.

Gerora ohartu naiz nire liburu guztietan emakume direla pertsonaia nagusiak, hala poesian nola narratiban. Zergatik? Ba suposatzen dut nire bizitzan ere horrela direlako, ez da beren beregi bilatutako zerbait, ez azken bost urteetan boom bat dagoelako emakume literaturan edo feminismoan.

Sorkuntzari dagokionez, arlo ezberdinak landu izan dituzu: poesia, errezitaldiak, musikara salto egin zenuen batez ere Katamalorekin, antzerki itzulpenak eta moldaketak (Aristides Vargas eta Kukubiltxorekin izandako esperientzia), narratiba... Non zauden erosoen, edo beste modura batera galdetuta, zer ematen dizun bakoitzak?

Ofiziokideei elkarrizketak irakurrita eta liburu asko irakurrita konturatu naiz ez naizela genero bateko idazlea, edo ez dudala izan nahi genero bateko idazlea. Gehiago nahi nuke asmatu kontatu nahi dudan horrek ahalik eta eragin handiena izateko edo hazkura gehien eragiteko irakurleengan edo herrikideengan zein den kasu bakoitzean formaturik aproposena. Denbora asko ematen dut pentsatzen zein da kontatu nahi dudan hori kontatzeko formaturik egokiena. Bestela estilo ariketak ere badira, baina argitaratzeko eta zure ehuneko ehuna horretan emateko iruditzen zait argitu behar duzula kontatu nahi duzun hori ze generotan kontatu nahi duzun, poema liburu bat izan behar den, edo antzerki bat, saiakera bat, ipuina, kanta, bideoa... Horrek kezkatzen nau gehien, ez nuke nahi bihurtu estandarrak edo merkatuak edo irakurleak gehien estimatzen dutena nobela denez nobelaren ezaugarrietara belaunikatzen den idazle bat.

Poesia idazten ezagutu zintugun, baina aspaldi ez dizugu poema berririk irakurri. Isilik duzu ahots poetikoa, edo bueltatzeko une aproposaren zain da?

Bai, nik uste dut poesiara beti itzuliko naizela. Segitzen dut poesia asko irakurtzen, orain dezente ari naiz euskal kantagintza idazle eta musikarien ikuspegitik aztertzen eta hor poesia asko sartzen da... zu sortzailea bazara eta etengabeko harremanean bazabiltza besteen sorkuntza lanekin, beti sartzen zaizu jasotzen duzun horren antzeko zer edo zer egiteko gogoa, beti dago idazleren bat edo musikariren bat edo aktoreren bat edo pintoreren bat zerbait sortzea eragiten dizuna. Aspaldian ez baduzu ezer irakurri genero horren baitan zaila da derrepentean ahots poetikoa agertzea berriro. Nik horregatik diziplina bezala neure buruari exijitzen diot euskarazko poesia guztia irakurtzea, eta baita lantzean behin euskarazkoa ez dena ere. Nik uste dut Gidariaren okerran ere igartzen dela, badaukat trinkotasunerako eta sinbolismorako joera bat poesiak eman didana.

Nik esango nuke pasarte askotan sumatzen dela ahots poetikoaren eragin bat...

Uste dut hori badagoela, eta konturatu naiz horregatik dela: ez diot inoiz utzi poesia irakurtzeari. Beti daukat poema liburu bat esku artean eta horrek sekulako eragina dauka. Egia esaten badizut aspaldian barrutik gehien inarrosi nauen liburua poema liburu bat izan da: Jose Luis Otamendiren Kapital pubikoa irakurri dudanetik denbora asko egon naiz shock batean bezala. Beti itzultzen naiz horretara eta antzeko liburuetara, zer edo zer gertatzen denean kalean poemaren bat etortzen zait burura. Niretzat poesia idaztea ariketa pertsonala da, eta baita estiloa lantzeko sekulako ariketa ere.