Txinparta baten gisan piztu, eta garatzeko aski indar izan duten zortzi ipuin jaso ditu Uxue Alberdik Hetero lanean, “disfrutatuta, baina kostata”. Bere zauri, irrika eta dezepzioek heteroarauarekin duten loturari behatu, eta fikzioan eman ditu gero.

“Idazleak eskubidea du fikzioa inspiratu dion esperientzia intimoa beretzat gordetzeko”. Azken lana argitaratu duenez geroztik, edo, are, baita hura plazaratu baino lehenagotik ere, Uxue Alberdi (Elgoibar, Gipuzkoa, 1984) sakon gogoetatzen ari da errealitatearen eta fikzio narratiboaren arteko distantziaz; adibidez, bien arteko hurbiltasunak ekar dezakeen asalduraz. Jakin bazekien Hetero bere azken narrazio liburuak eragin zezakeela halakorik. Baina gustura eman ditu zortzi ipuinok. Zehatzago: “beldur eta guzti” eman ditu.

Iruñean elkartu da Berriarekin, lana Txalapartaren egoitzan aurkeztu aitzinean, eta bai kazetariarekin izandako ordubete luzeko solasaldian, bai eta ondotik jendaurrean emandako azalpenetan ere, isiltasuna izan da gehien ezpaineratu zaizkion hitzetako bat. Alberdiren beraren iritziz, ez da kasualitatea: zenbaiten isiltasunak alarma batzuk pizten baitizkio, eta, horretaz gain, badu zerbait pitzatu den sentipena. “Gizonen mesedetan isiltzeko esaten baitzaigu”.

Idatzi duzun liburua zer tankeratakoa den, aldarte oso diferentea izaten duzu hura argitaratu aurrean?

Idazketa fasean, edo oraindik inprentara sartu gabe dagoenean, ni normalean oso libre sentitzen naiz. Batzuetan, hori bai, ohartzen naiz terreno delikaturen batean sartzen ari naizela, edo badatoz ideiak: “Honi buruz hitz egin beharko dut”. Edo: “Honi buruz galdetuko didate; diskurtso bat sortu beharko dut”. Badaude horrelako alarma txiki batzuk, pizten direnak. Halere, idazketan, nik kasu egiten diot barrutik datorren errekadu horri, eta uzten diot irteten, eta saiatzen naiz neure buruarekin zintzoa izateko modua bilatzen.

Dena den, egia da liburua inprentara sartzeko momentua badela berezia. Kasu honetan, Leire [Lopez Ziluaga] Susako editoreak esan zidanean ja bidalia zegoela, halako batean etorri zitzaizkidan izu guztiak batera. Dendaostekoak-en beldurra gehiago zen ea literariotzat hartuko zen, edo ea irakurlea engainatua sentituko zen...

Eta oraingoan, zein izan dira beldurrak?

Banekien biolentzia batzuk izendatzen ari nintzela; are gehiago, biolentzia deseroso batzuk izendatzen —komunitatearen barruko biolentziak direlako—, nahiz eta fikzio baten bitartez izan. Badakit irakurleak segituan daukala sentsazioa ipuinak ez daudela oso aparte idazlearen esperientziatik. Baneukan beldurra errealitateaz edo ipuinen atzeko istorioez gehiegi galdetuko ote zidaten, eta banekien mugak jarri beharko nituela. Egia baita nik proposatzen dudala halako paktua, baina, aldi berean, uste dut fikzio bat proposatzen duzunean zeure eskubidea dela fikzio horretara iristeko inspiratu zaituen esperientzia intimoa zeuretzat gordetzea.

Kontu gordinak ageri dira liburuan, gainera. Pentsatuko zenuen halako fikzioak idazteak ekar zezakeela oihartzunik edo dardararik errealitatean, ezta? Nola kudeatu duzu?

Aurreko batean, aurkezpen batean, solaskideak galdetu zidan ea nola neurtu nuen errealitatearen edo esperientziaren eta fikzio narratiboaren arteko distantzia. Momentu batean, pista hitza erabili zuen; alegia, galdetu zidan ea nola neurtzen nuen zenbat pista utzi. Eta horrek alarma piztu zidan, ze ipuinak ez dira irakurlea errealitate batera irits dadin pistak ematen dituzten artefaktuak; bidea alderantzizkoa da. Ze, bestela, pentsatzen ariko ginateke idazle batek badauzkala ja ideia batzuk ezarrita, eta artefaktu bat muntatzen duela irakurlea irits dadin beraren hasierako ideia horietara. Hau da: ipuina bide bat izango balitz bezala, edo tranpa bat, edo trikimailu bat, benetan esan nahi dena esateko.

Eta zu ez zara tranpati sentitzen.

Alderantziz. Uste dut oraindik erabat domestikatu gabe dauzkadan emozioetatik abiatzen naizela; horretarako idazten dut. Oratzen jarraitu ahal izateko oraindik traban gelditu zaidan zera hori. Idazketa abentura bat da niretzat, eta badauka zerikusia kontrola galtzearekin.

Dena dela, aitortua duzu idazten hasi orduko, “abenturan sartzerako”, izaten dituzula ohar mordoa prest, badela dokumentazioa egina.

Askotan bai. Liburu honetako ipuin gehienak horrela sortu dira, aldez aurretik pilatutako oharren ondorioz. Baina, beste batzuetan, pentsatzen dut: “Honi buruz idatzi nahi nuke”. Eta, atzeraka, memoria ariketa bat egin, eta oharrak biltzen ditut orduko paisaiez, orduko ahotsez...

Eduki horri inoiz forma literarioa emateko xedearekin beti?

Edo zertarako den jakin gabe ere. Justu goizean, berriki, Audre Lorderen Your Silence Will Not Protect You berrirakurtzen aritu naiz, 2019an Kontrako eztarritik publikatu ondorenetik badaukadalako karpeta bat Isiltasunari buruzko oharrak izenekoa, eta orain aktibatu zaidalako berriz zerbait, eta hasi naizelako berriz elikatzen.

Isiltasunari buruzko zer gogoeta ekarri dizu Hetero-k?

Garai hartan, 2019 inguruan, izandako erreakzioek eta izan ez zirenek eraman ninduten isiltasun patriarkalaz pentsatzera; eta, orain, antzeko.

Justu, Lorderen liburu horrek badauka kapitulu bat erotikari buruzkoa, eta esaten du berak ulertzen duela erotika barnetik datorkigun indar baten modura, beste norbaitekin batera bilaketan sakontzeko, eta idazketa ere gauza oso erotikoa iruditzen zaio, badagoelako beste norbait ukitzeko saiakera bat. Eta nik ere badaukat halako bulkada bat idaztean. Pentsatzen dut: ni zerk mugitzen nau? Zerk zirraratzen nau? Zein da indar hori naramana paperera? Zein da erotika hori? Eta ni saiatzen naiz nire erotismo literario horri ahalik eta biderik askeena ematen. Eta uste dut isiltzen gaituztenean gutxi hitz egiten dela dimentsio horretaz.

Norbaitek ez duenean zerbait idazten edo ez duenean zerbait publikatzen horrek izango duen inpaktuagatik, uste dut gure sexualitatea isilarazi den moduan isiltzen direla ahotsak. Mekanismo asko daude gure hitzak bridatzeko. Eta ni, zentzu batean, gero publikatuko ez balitz bezala idazten saiatzen naiz, edo, zehatzago: atzerriko idazle bat banintz bezala.

Ezagutuko ez bazintuzte bezala?

Bai. Herri txiki batean bizi gara, eta ipuinean antzeman daitekeen gertutasunak nolabaiteko aztoramendua sor dezake zenbait irakurlerengan, baina irakurle berberak irakurtzen du [Raymond] Carver, edo Lucia Berlin, eta nahiz eta haien literatura oso pegatua zegoen beren esperientziara, ez du hori kuestionatzen. Dena den, Hetero ez da inondik inora autofikziozko liburu bat. Uste dut artefaktu fikzional erabat arrunt baten barruan mugitzen dela, salbu eta ipuin batean, narratzailearen inizialak markatzen diren horretan.

Irla izeneko ipuinaz ari zara.

Bai.

Ipuin horretan, kontagai duzu kulturgintzan ari diren gazteen talde batek Kubara errefuxiatuak bisitatzera egiten duten bidaia bat. Neskek sentitzen dute oherako baino ez dituztela nahi han. Gogorra izan zaizu hori idaztea?

Uste dut, zuzenean edo zeharka, emakumeei edo azpiratutako beste edozein taldetako pertsonei etengabe esaten zaigula gure isiltasuna gizonen alde erabiltzeko, isiltzeko gizonezkoen mesedetan, edo boterearenean, nahi bada. Hori idaztea ez da erosoa izan. Eta nire beldurretako bat da isiltasuna hausten dugunean askotan interpretatzen dela haustura hori traizio edo mendeku modura. Baldin badakit gertuko pertsona batek irakurri duela eta isilik gelditzen bada —batez ere gizonak—, alarma bat pizten zait nahi gabe: “Gaizki irudituko zitzaion”.

Autoritate kontua da?

Ni, nahi gabe, autoritatea ematen hasten naiz bestearen irudipenari, eta ariketa bat egin behar izaten dut neure buruari gogorarazteko ni lasai nagoela egindakoarekin.

Hori da narratzailearen eta autorearen distantzia gehien laburtzen duen ipuina, kasik ezabatzeraino.

Ipuineko beste pertsonaia guztien izenak asmatuak dira, baina ez da kasualitatea, noski, UA inizialak jarri izana narratzailearen ahotsean.

Zertarako egin duzu?

Niretzat, modu bat zen esateko nik ez nuela fikzio hori asmatu nahi.

Aurrez aurreko elkarrizketa baten transkripzio itxura du ipuinak —narratzaileak bere kolkorako egiten dituen ohar batzuk salbu—. Erosoagoa izan zaizu forma horretan aritzea?

Modu narratibo batean kontatzen saiatzen nintzenean, sentitzen nuen urrundu egiten nintzela harrapatu nahi nuen egiatik, eta erabaki nuen ariketa hori benetan egitea. Benetan dago ipuin honen oinarrian bidaia hori nirekin konpartitu zuen gizon batekiko elkarrizketa bat, gero landua, eta harekin paktatua.

Bestalde, uste dut ez dela kasualitatea niretzat korapilorik handienak izan diren istorioak dialogo forman askatu izana, formaren arintasunak berak kontrastatzen duelako bizipenaren zama. Eta, bestetik, bizitza ere horrelakoa da aldi berean; gu, Kuban egon ginenean, aldi berean dantzan ere ari ginen.

Zure aurreko ipuin liburua —Euli-giro (Susa, 2013)— arratsaldeko orduetan idatzi zenuen kasik osoki, 16:00etatik 19:00etara, eta aitortua duzu hura idazteko bulkada gozamenekoa zela batez ere. Hetero zer gogok abiarazi zuen?

Niretzat, eteten ez den zerbait da idazketa. Nik ez nuen hasieratik pentsatu ipuin liburu bat egingo nuela. Liburuko bigarrena idatzi nuen lehenengo —Ukitzen gaituen ura—, horren aurreko bertsioa, enkargu baterako. Ondoren, udako zirrara batek eraman ninduen Gizakiaren adin guztiak ipuina idaztera. Pixkanaka, sortuz joan ziren, eta momentu batean bai, ikusi nuen akaso egon zitekeela liburu bat hor. Euli-giro, egia esan, desagertzeko beldur izugarri batekin idatzi nuen, haurra jaio berritan. Hala ere, uste dut askatuz joan naizela nire ibilbidean, batez ere Jenisjoplin-etik aurrera. Ordura arteko lanetan, oso haztamuka dabilen idazle bat ikusten dut orain. Liburu hau irakurle esperientzia handiagoarekin idatzi dut. Badira hamar-hamabi urte erabaki kontzientea hartu nuela hobeto idazten eta irakurtzen ikasten saiatzeko. Irakurgaiak estudiatu egiten ditut.

Zenbateraino?

Arretaz irakurtzen dut, eta ez bakarrik literatur teoria. Gustatzen zaizkidan testuen atzean dauden mekanismoak ulertzen saiatzen naiz, bulkadak, autorea nondik idazten ari den, zergatik iristen zaidan, zer barrera neuzkan nik lehen... Ni neu, Euli-giro-ra arte, literariotzat jotzen nuen hori imitatu nahian ari nintzen. Eta ez hainbeste bilatzen zer den nik esan nahi dudana. Eta hor bide bat egon da, uste dut edozein arte espresio erabil daitekeela gortina modura edo leiho modura, eta, orain, leihora hurbiltzen saiatzen naiz, ahalik eta gehien. Horrek dauzkan arriskuekin: argia piztuta badago barruan, kanpotik ikusi egiten zaituzte, baina zuk ere askoz gehiago ikusten duzu leihotik.

Molly Malone Cook argazkilari estatubatuarraren aipu batek irekitzen du lana: “Gure alde segurutik kontatzen dugu. Gure alde itsutik”. Alde segurutik aritzeak zer garrantzi izan du zurean?

Atrebitu naiz gauzak esatera, baina denok zaintzen dugu noraino esan dezakegun. Eta, horretarako, gu ere babesteko narrazio forma edo elaborazio forma batzuk topatzen ditugu. Gure bizitzari buruzko edo edozeri buruzko narrazio bat egiten dugunean, nahi gabe ere, biziraupen senez, alde seguruan kokatzen dugu geure burua, nahiz eta jende askok aipatu izan didan ausardia.

Eta gustatu zaizu iruzkina?

Ez. Ze norbaitek “zer ausarta” esaten dizunean, askotan hau da berez: “Zer ausarta, nik ez nuke egingo”. Edo: “Nik isildu egingo nuke”. Begira, berriz isiltasunaren aipamena.

Liburuaren aurkezpenean aipatu zenuen lanari Hetero deitu ezean akaso jendeak ez zuela pentsatuko ipuinetan heteroarauaz mintzo zarela. Zu, ordea, idazketaren zer fasetan ohartu zinen denek zutela haren arrastorik?

Nahiko berandu. Ez da ipuin liburu tematiko bat, ez da gaitik abiatutako ipuin liburu bat. Gehiago izan zen gero, konturatu nintzenean ja hirugarren aldia zela Leireri [Lopez Ziluaga] ipuina eman eta aldiro hau esaten niona lehenengo: “Badakit oso heteroa dela”, edo, “bai, oso hetero atera zait”. Eta halako batean esan nuen: eta hau bada haria?

Modu narratibo konbentzionaletatik urrunago dira, Irla ez ezik, beste zenbait ipuin ere: Ukitzen gaituen ura-k neska baten bizitzaren lau aldi ditu jasoak, aparteko lau ataletan; Whatsappeko elkarrizketa batzuek ardazten dute Literatura lezioak; eta protagonistaren bizialdian atzekoz aurrera eta paragrafoka kontatua dago Sehaska kanta. Oro har, nolakoa izan da formaren bilaketa?

Zortzi ipuin idatzi ditut, baina igual bostehun irakurri ditut. Adibidez, Truman Capoteren Kameleoientzako musika-ko azken istorioak, dialogatuak, izugarriak dira niretzat, brillanteak. Horiek izan ditut nireetan. Eta, adibidez, Sehaska kanta Lorrie Mooreren alderantzizko ipuinetan inspiratua dago.

Literatura lezioak ipuinean, editore bat eta idazle bat mintzo dira, eta, hala, idazketari buruzko hainbat iruzkin tartekatzen dira elkarrizketan. Esaterako, editoreak dio, ipuinez ari delarik, jakin behar dela “argiak non eta noiz itzaliko diren”. Zuk ere baduzu kezka hori?

Ez. Gainera, nik ez ditut bereizten idazketa eta berridazketa. Nik idatzi ahala berridazten dut. Lehenengo, lehengo paragrafoaren bila joaten naiz, eta horrekin konforme gelditu arte ez naiz bigarrenera pasatzen. Bigarrenarekin hasteko, lehenengotik irakurtzen hasten naiz, eta aldiro berdin: bigarrena finkatu arte ez naiz pasatzen hirugarrenera. Eta badago momentu bat non argiak itzali egiten diren, berez.

Bertsolariaren ohiko teknikaren kontrara, beraz.

Uste dut ipuin bakar batean ere ez dudala amaiera pentsatu, salbu eta Gizakiaren adin guztiak-en, amaieratik sortu baitzen. Baina uste dut nahiko bisuala naizela idazketan, eta, batzuetan, eszena batzuk izaten ditut buruan, eta batzuk badakit amaiera aldean joango direla.

Hain justu, badira ipuin batean baino gehiagotan bistaratu diren irudiak.

A bai? Zein?

Ama semeari zorriak kentzen.

Egia; batean orraziarekin, eta bestean eskuarekin.

Nolatan?

Hamahiru urte daramatzat zorriak kentzen... eta igual ja gastatua dago organiko hitza, baina zorriena bada nahiko organikoa. Eta, gainera, ekintzak badu gozamen puntu bat ere. Batzuetan, badira halako keinu obsesiboak: errealitateak estutzen zaituenean, amorruaren espresio kontenituak izan daitezke horiek. Eta ez da kasualitatea dauden ipuin horietan jarri izana: zaintza lanei nahi baino lotuago dauden bi amaren pasarteetan.

Bai lan hau eta baita orain arte egindako franko aztertuta ere —Belarriko kilkerra (Elkar, 2023) adibide garbia da—, bistan da berezkoa duzula ahozkoa idatzira ekartzeko tema. Oraingo honetan, hartutako lizentziekin izan duzu dudarik?

Senari egiten diot kasu, eta jolasten saiatzen naiz. Niretzat, hori bai, oso inportantea da hizkuntza ondo ardaztuta egotea. Esaten ahalko didate, adibidez, erdarakada asko erabili ditudala. Baina badira erdarakadarik gabeko liburu asko gaizki idatziak euskaraz —adibidez, daukaten sintaxia erabat espainola delako, edo daukaten euskara kartoizkoa delako—, eta, aldiz, hizkuntza ondo ardaztuta badago, zure tresnak sakon ezagutzen badituzu, askoz ere mugimendu marjina handiagoa daukazu jolasteko. Niretzat, animalia bizi bat bezalakoa da hizkuntza: jakin behar duzu nondik hartzen duen arnasa. Apurketak eta zikintze ariketak errespetu handiz egin daitezke, edo batere errespeturik gabe. Ni ongi ardazten saiatzen naiz, eta, gero, dantza egiten, eta, ahal badut, zipriztintzen. Eta zipriztina euskañolarena izan daiteke, gipuzkerarena, mendebaldeko euskararena...

Hain zuzen, gaztelaniazko hitzak ageri dira zenbait ipuinetan; batzuetan, adibidez, pertsonaien ahotan jarri dituzu gaztelaniazko esamoldeak euskara informalean diluituta, baina, akaso, bereziki deigarria da Uso-pasea ipuinaren kasua: gaztelaniazko esaldi batek askatzen du korapiloa bukaeran. Nolatan?

Ez naiz ohartu, baina hor badago pertsonaia bat gaztelaniaz hitz egiten duena euskaraz ez dakielako. Esaldi horri ez diot horrela erreparatu, baina niri inporta zaidana da euskaraz sendo idaztea. Autore batek ingelesez idatzi, eta, eman dezagun, pertsonaia bat baldin badago gaztelaniaz hitz egiten duena kubatarra delako... hori jasotzen dugu; lizentzia hori badaukagu. Uste dut gure problema dela gizarte erabat diglosiko batean bizi garela, hizkuntza zapaldu batean idazten dugula, eta, orduan, derrigorrean bihurtu garela, baita idazleok ere batzuetan, hizkuntzaren zaindari, eta, are, hizkuntzaren polizia. Eta nik, zerbait argi baldin badaukat bizitzan honetan, hau da: ez dudala polizia izan nahi.