Musikari bezala ezagunagoa den arren, idaztea ez da diziplina berria Lide Hernandorentzat (Donostia, 1991), urteak baitaramatza horretan, baina hau da jendaurrean aurkezten duen bere lehenengo lana. Bi emakumeren arteko adiskidetasun istorioa kontatu digu Izotz ura (Susa, 2023) liburuan, eta Euskal Herriko azkeneko hamabost urteetako musika industria du eszenatoki.

Pandemia garaia sormen garaia izan zen, eta zu ere orduan hasi zinen liburu hau idazten.

Bai, denbora geneukan, eta ni une hartan ez nengoen oso ongi psikologikoki, musikak eragindako ezinegonak zirela medio; hor bururatu zitzaidan istorioa. Aitortu behar dut une hartan hortxe utzi nuela; ohar batzuk hartu nituen, eta gero gogoa neukanetan hasi nintzen pixka bat idazten, egituratzen, pertsonaiak sortzen… 2022. urtearen hasieran, ordea, Eusko Jaurlaritzaren dirulaguntza deialdi batera aurkeztu nuen proiektua eta eman egin zidaten. Hori pizgarria izan zen, eta esan nuen: “Tira, orain ez daukat aitzakiarik alde batera uzteko”, eta jarraitu egin nuen. Orduan jarri nion diziplina nire buruari.

Horrelako proiektu bat aurrera eramateko diziplina beharrezkoa da?

Nik hori ikusi dut. Musika ere diziplinatua da, baina esango nuke, pieza bakoitza motzagoa denez, kaotikoagoa izan zitekeela. Liburu bat idazteko ere behar da sormenaren kaos hori, baina era berean izan behar zara oso pragmatikoa, antolatua eta langilea. Nik uste dut ez dagoela beste modurik.

Eleberri bat idaztea bidaia bat bezalakoa da, eta aldez aurretik pentsatuta ez zenituen gauzak gerta daitezke. Zer ustekabe eman dizkizu zure lehenengo lanak?

Musikar buruzko eleberri bat idazten hasi nintzen, barrutik ezagutzen dudan industria bati buruz kontatzeko gogoa nuelako, bere gorabeherak eta argi ilunak azaltzeko; eta sorpresarik handiena izan da konturatu nintzela adiskidetasun harreman bati buruzko istorioa idazten ari nintzela gehienbat. Musikarena atzeko agertokia da, baina ez gai nagusia. Bestalde, liburua bukatzerako bi pertsonaiekin ia maila berean konektatzen nuela ohartu nintzen, eta hori ere ezustekoa izan zen. Saioarekin pixka bat gehiago konektatuz hasi nintzen idazten, horregatik hasten da liburua berarekin; baina bukatu nuenerako berdin-berdin konektatzen nuen Mararekin ere. Berak ere nire gauza asko ditu. Agian, txanpon beraren bi alde horiek banaizela ohartu naiz.

Pertsona berean aurki ditzakegu, beraz, Saioa eta Mara.

Hori da. Idazten hasi nintzenean pentsatu nuen Saioa gutxi gorabehera ni naizen pertsonaia bat izan zitekeela baina fikziora eramanda; eta bestea antagonista zela. Baina gero ohartu nintzen askotan Mararen ikuspuntutik gertuago nagoela.

Adiskidetasuna da gai nagusia.

Bai, emakumeen arteko adiskidetasuna, zehatzagoak izateko. Bestetik, egia da gai nagusiena ez den arren musikak ere indar handia duela. Izan ere, azken finean, kontatzen dudana da Euskal Herrian azken hamabost urte hauetako testuinguruan zer suposatzen dion emakume bati musika egiteak.

Eleberrian diozu: “Bizia musikari ematen saiatzen den orok badaki bidean integritatea ogi apurrak bezala uzten joan behar duela”. Horrela da?

Bai. Nik uste dut artearen alor askotan gertatzen den gauza bat dela, azkenean arteak talka egiten baitu merkatuarekin. Zuk mundu libre batean sortu dezakezu nahi duzuna, zure adierazpen puruena egin, eta erabat aske izan; baina gero hori saldu behar duzu horretatik bizi nahi baduzu. Ez badaukazu inolako intentziorik horretatik bizitzeko eta beste lanbide bat badaukazu ezberdina da, baina saiatu behar baduzu zure sorkuntza hori gizarteratzen, digerigarria egiten, publikoari begiratzen edo salgarri nola egin pentsatzen, hor jada zure integritatearen kontzesio batzuk egin behar dituzu.

Beti dago talka bat?

Esango nuke baietz. Literaturan oraindik ez dut gehiegi bizi izan baina musikan, bai. Askotan eduki ditut honelakoak: “Nik horrela egingo nuke, baina… Badaezpada ere beste modu honetara egingo dut hobeto ulertu dadin, edo gustagarriagoa izan dadin”.

Eleberria idazteko orduan zer izan da zailena?

Uste dut hautatu dudan egiturak edo narratzaile motak, alegia, narratzeko erak sortu didala zailtasunetako bat, lehenbiziko eleberria dela kontuan hartuta. Bi pertsonaia daude eta hirugarren pertsonan kontatua dago, baina narratzaileak pertsonaia batetik bestera salto egiten du. Beraz, bi ikuspuntu ezberdin behar dituzu eta bi psikologia ezberdinetan sartu behar duzu. Horrez gain, denbora-jauziak ere badaude, eta zaila izan da koherentzia mantentzena; kostatu zait eta lan luzea izan da, baina aldi berean polita.

Orainaldian idazten eroso sentitzen zara?

Orainaldian idaztea gustatzen zait. Horrek ez dit zailtasunik sortu. Zailtasunak gehiago etorri dira aldaketetatik; orain orainaldian, gero saltoa atzera, ondo uler dadila salto hori nora doan, jendeak uler dezala eta ez dadila galdu… Hori izan da, beharbada, erronka.

Zer nolako harrera izan du liburuak?

Oso pozik nago jasotako erantzunarekin. Kasu honetan ez neukan espektatibarik. Musikan, azkenean, urteen poderioz espektatiba bat garatu dut, sortzen joan naizen gauzekiko edo aurretik izan ditudan feedback-ekiko. Baina literaturan lehenengo lana nuen eta ez neukan halakorik. Hortaz, etorri den guztia ongi etorria izan da. Ikusi dudana da feedback hori literaturan askoz ere polikiago datorrela, normala den bezala. Irakurketa prozesua motelagoa da, beraz, erantzunak ere neurri batean tantaka datoz. Ezberdina da, baina polita.

Orain beste eleberri bat idatzi beharko bazenu, zer ikasi duzula sentitzen duzu?

Oraingoan egin dudan gauza bat eta berriro egingo nukeena zera da, idazten hasi aurretik dena egituratzea, hezurdura nagusia osatzea: hasiera, korapiloa, bukaera, gorabehera, klimaxa…, gauza horiek guztiak argi edukitzea idazten hasi aurretik. Nik hori behar dut eta balio dit. Bestela, hasi eta adarretatik joan naiteke. Kasu horietan ere batzuetan sorpresak hartzen dira: idazten hasi eta bat-batean zerbait bururatzen zaizunean, hari berri bat adibidez, polita da. Baina beste batzuetan desbideratzera zaramatza horrek, nire kasuan behintzat. Horregatik, ikasi dudana da mapa edo eskema batek egituratzen laguntzen didala. Horrez gain, pertsonaien oso zalea naiz eta pertsonaiak oso errealak dira, sinesgarriak izatea gustatzen zait, klixeetan ez erortzea, zaila izan arren; beraz, pertsonaiak ondo lantzen ditut. Hori hurrengoan ere egingo nuke, idazten hasi aurretik pertsonaien bizitza, psikologia… ondo pentsatuko nituzke.

Errepikatzeko gogoz gelditu zara?

Ez noiz har dezakedan tartea zer edo zer idazteko, baina bai, gustatuko litzaidake errepikatzea. Publikoki idatzi dudan lehenengo lana izan da honako hau, baina oso gaztetatik idatzi dut. Literatura sorkuntzaren master bat egin nuen Bartzelonan eta asko ikasi nuen han, ongi irakurtzen bereziki. Idazten ere ikasi nuen, baina freno moduko bat eragin zidan: nire ikaskideen artean zegoen maila hain zen altua, non pentsatu bainuen beharbada hura ez zela niretzat, agian maila pixka bat falta zitzaidala… Horrek geldiarazi egin ninduen eta hainbat urte pasa nituen asko irakurtzen baina idatzi gabe. Urteak pasa ondoren, pandemian hasi nintzen berriro idazten, lehen esan bezala.

Irakurle bezala zerk elikatzen zaitu?

Ez naiz estilo jakin bateko liburuak irakurtzen dituen irakurlea. Esango nuke Euskal Herrian gehien miresten ditudan idazleak beharbada Harkaitz Cano eta Karmele Jaio izan litezkeela. Uste dut Karmele Jaioren jarraitzailea naizela suma daitekeela liburuan, agian idazteko modua antzekoa delako. Jaioren idazteko modua irakurterraza da, erraz sartzen zaigu, baina era berean gogoeta indartsuak ditu. Eta horrelako gogoetek ez dute zertan irakurtzeko zailak izan. Hori asko gustatzen zait berarengandik.

Musikari dagokionez, Liher taldeak deskantsua hartu berri du.

Bai. Baina ni beste proiektu musikal batekin hasi naiz. Nik ez dut musikatik deskantsatuko. Deskantsatuko du Liher taldeak.

Sortzaile bezala zer ematen dizu musikak eta zer literaturak?

Deskubritu dudana da sortze prozesua desberdina dela. Esan bezala, diziplina aldetik esango nuke literaturak gehiago behar duela, formalagoa izan behar duzula, edo langileagoa. Tira, orokorrean musikari guztiok oso langileak gara, baina noiz edo noiz eman diezaiokezu zure buruari pixka bat despistatzeko baimena. Gainera, abesti bat arratsalde batean hasi eta amaitu dezakezu nahiz eta perfektua ez izan, baina itxura eman diezaiokezu; liburu batekin, ordea, hori ez da gertatzen. Ideia bat bururatu eta zirriborratu dezakezu, baina konstantzia handia behar duzu eta ni ez naiz batere konstantea. Honekin, aldiz, bai. Proiektuan sinestea ere esaktzen du, denok baititugu ahuldade momentuak.

Zuretzat artea terapeutikoa da?

Bai, guztiz terapeutikoa: sortzen duenarentzat zein kontsumitzen duenarentzat. Zalantzarik gabe. Artea gure errutinatik ihes egiteko modu bat dela uste dut, gauza pragmatikoetatik ihes egiteko eta momentu pozgarri bat edukitzeko.

Ander Lipus: “Argi daukat sistemari ez zaiola kultura benetan interesatzen”

Nora Arbelbide

2024-08-02

Guti dagoela idatzia euskaraz antzerkiaz eta, behar batek eraman zuen Ander Lipus bi liburuki hauek idaztera: Antzerkiaren labirintoan I eta Antzerkiaren labirintoan II, Susa argitaletxeak eta EHAZE Euskal Herriko Antzerkizale Elkarteak elkarrekin daramaten Ganbila bilduman plazaratuak.

Lehen teoria liburua aitak oparitu zion 18 urte zituela: Un actor se prepara (aktore bat prestatzen da), Konstantin Stanislavskirena. Ez zion kasu askorik egin, gaztelaniaz zen eta oraindik hasi berria zen. Ez zuen askorik ulertzen baina, nola eta zer idatzi hasi zelarik pentsatzen, abiapuntutzat hartu zuen. Stanislavski bezala, Antonin Artaud edo Grotowski. Baita bertsolarien liburuak ere; Buztarri (1924-2009) zenarena bereziki. Markina-Xemeingoa hura ere, Lipus bezala. Harekin hasi zen bertsoa ikasten.

Liburuan zure esperientziak kontatzen baldin badituzu ere, liburua ez da ego kontu bat, ez zatoz esatera “begira zer egin dudan nik”.

Horren beldur banintzen, noski. ‘Ni’-nismoan erortzearen beldur, “nik hau dena egin dut” batean erortzearen beldur. Baina liburuan ez da nik egin dudan guztia agertzen. Ia dena agertzen da, baina ez den-dena. Gauza batzuk utzi behar izan ditut, narratiba kontu batengatik, eta ez zutelako transzenditzen ukitu nahi nituen gaiak jorratzeko. Ikusten nituen eszenak bezala; horregatik, labirintoa. Lekua aipatzen dut, eta urtea. Niretzat lekua inportantea da. Ez da berdina Markina-Xemeinen jaiotzea, Barkoxen, Madrilen edo Parisen. Ez da berdina Markina-Xemeingo esperientzia edo Madrilgo esperientzia, edo nire Bilbokoa edo Berrizkoa, berriz bueltatzen naizenean. Eta urteak, nola ez. Berrogeita hamar urteko ibilbidea jorratzen dut. 1971n jaio nintzen, oraindik Franco bizirik zen. Hor bazegoen giro sozial bat oso ezberdina zena 2020. urtekoarekin alderatuz gero.

‘Ni’-nismoan ez zarela erortzen erakusten duen beste kontuetako bat izan daiteke zure huts egiteak ere aipatzen dituzula. Eta horrek pentsaraz dezake Antton Luku idazle, ikertzaile eta antzerkilariak erran zuen kontu bati buruz. Funtsean, Luku ere aipatzen duzu liburuan. “Antzerkilariaren lana da beti akatsak bilatzea egin denari. Jarrera bat da. Enpirikoa da teknika. Egiten duzu gauza bat, eta orduan erraten da: ‘Ongi zen, baina’. Aitortze hori antzerkiaren metodoa da. Beste leku batzuetan, debate intelektualetan edo, behar duzu erakutsi arrazoi duzula” (Berria, 2014-03-01). Liburuan hortik ere ari zarela senti daiteke, ezta?

Bai. Gainera, memento batean kontatzen dut antzerki lan bat egiten duzunean beti inperfekzioari buruz ari zarela. Beti dago zerbait ez dena pefektua. Artea ez da gauza perfektu bat. Horrek eramaten zaitu gero beste obra bat egitera. Izan ere, perfektua balitz egingo genuke obra bat, eta kito. Joango ginateke beste ofizio bat egitera. Bizitzan akats asko egin ditut. Nik uste dut bizitza ere horrelakoa dela eta akatsak onartu behar direla, eta geure buruaz ere barre egin behar dugula. Bestela nor gara gu gizartea kritikatzeko, lehenengo autokritika bat ez badago? Autokritika ezinbestekoa da, baita pentsamendu kritikoa eraikitzea ere. Eta pentsamendu kritikoa eraikitzen ibiltzeko lehenengo norberarengandik pasatu behar da pentsamendu hori. Norberaren akatsak, ahuleziak, gorrotoak, maiteminak, guztiak zaku berean sartu behar dira.

Badira, baita ere, antzerkiaz gogoetak, teknikez. Adibidez, William Laytonekin ikasi duzuna, nola inprobisaketetan badiren hiru fase eta abar. Teknika horietan biziki sakonki sartzen zara. Gaur egun aktore izan nahi duen batek aurkitzen ahal ditu ikasteko bide anitz liburuan.

Bai, tresnak dira, teknikak; nik ikasitako teknikak, azken batean. Batzuekin oso kritikoa naiz gaur egun ordea. Adibidez, Laytonekin ikasitako teknika askoren, metodo edo sistema deitzen diren horien kontra egingo nuke gehiago gaur egun. Hori aipatzen dut liburuan; batez ere, psikologian oinarritzen diren teknikak direlako. Nik Bilboko garaian hartu nituen bideak beste batzuk izan ziren: gehiago gorputzetik eta jolasetik. Eta geroztik ere jarraitu dut eta jarraitzen dut ikertzen eta deskubritzen teknika eta gauza berriak, niretzat baliogarriak direnak. Niretzat baliogarriak badira, iruditzen zait beste edozein aktorerentzat ere izan daitezkeela. Ikasitako hori transmititzeko gai naizela uste dut, eta hori da liburuan egiten dudana. Ez metodo pedagogiko bat eraikiz, baizik eta transmisiorako bide izan daitezkeen tresnak erakutsiz. Askoz gehiago sakondu daiteke gauza bakoitzaren inguruan. Tadeusz Kantoren teatroa, ed Eugenio Barbaren antzerki antropologia. Baina horretarako horiek irakurtzea da zuzenena. Aldiz, ariketa sakonagoa egin dut liburuan Indiako Kathakali antzerkiaz. Iruditzen zaidalako ez dela asko idatzi horren inguruan, agian ingelesez baina gehiago baina gaztelaniaz-eta gutxi, eta uste dut balio bat duela euskaraz gauza horiei guztiei hitza jartzeak. Nola ekialdeko antzerki tradizionalak funtzionatzen duen. Bere erritualak zer eragin duen. Nola egiten dituzten euren antzerkiak eta euren teknikak, beti pentsatuz gure herrian ere hori badugula, paralelismoak egin daitezkeela. Horren guztiaren hiztegi bat eraikitzea ezinbestekoa dela pentsatu dut.

Jar dezakezu adibide bat? Paralelismo horietako bat?

Ni orain ari naiz pentsatzen Libertimendu bat sortzea Markina-Xemeinen. Eta konturatzen zara beste zerbait aktibatzen duzula publikoarengan. Konturatzen zara antzerkiak daukan funtzioaz. Ia ezin dugu bistatik kendu. Aktibatzen duzu herria beste modu batez. Gogoratzen dut nola Eugenio Barbak behin kontatu zuen kontu bat, eta nik probatu nuen eta ederra zen. Joaten ginen herri txikietara eta herri txikietan agertzen ginen, baina inongo ikuskizunik gabe, beltzak bagina bezala, mozorrotuak, Pitxu eta hauek bezala. Eta hasten ginen herri txiki batean korrika. Korrika eta korrika. Eta, orduan, zer gertatzen zen? Ume guztiak gure atzetik korrika zetozela. Eta gurasoak, espantatzen: “Zer gertatzen da? Zer gertatzen da?”. Baina ez zen ezer gertatzen. Antzerkia iritsi zela herrira. Bizipen horiek beste leku batzuetan ikusi ditut eta ikusi dut hemen ere funtzionatzen dutela. Antzerki tradizioan, herriak kodeak ezagutzen dituenean, kode horiekin disfrutatzen duzu.

Bilbo underground-aren mundua ere ekarri duzu zure liburura. Adibidez, aipatzen duzu Bilboko Mina espazioa. 1997an ireki zenuten, Guggenheim inauguratu zuten egunean. Aldiz, ez duzue bide bera segitu. Guggenheim ari da esportatzen beste lekuetara. Mina hetsi behar izan zenuten. Liburuan aipatzen duzu hori guztia ere. Azkenean zuk underground-aren hautua egin duzu.

Ertzetik ibiltzea. Sistemarekin ibiltzeak beti eman dit izugarrizko beldurra; nire arima saltzearen beldur hori. Bitxia da, orain gure taldea, Artedrama, Gernikan baitago, eta Gernikan ere badute proiektua. Ari naiz ihesean. Beraz, Gernika utzi beharko dut. Argi daukat sistemari ez zaiola kultura benetan interesatzen. Ez dago kulturarekiko errespeturik. Oso azaletik ukitzen den gai bat da. Euskaldun bezala, gure identitatea zerbait bada, euskara da. Euskaratik etorriko da gure herri honen izatea eta egitea. Bestela, izango gara europarrak. Eta ni lan horretan ari naiz. Gero eta gehiago. Hori egiteko beharrezkoa da herria. Eta herritarrak kontzientziatzea. Beharrezkoa dugula euskarazko antzerkia, musika, literatura, poesia xurgatzea eta sortzen jarraitzea, bestela herri bezala galduak izango gara. Nik sentitzen dut sistemak hori ez duela ekarriko, ez dagoelako horretarako sentsibilitaterik. Hortaz, artistoi dagokigu esfortzu estra bat egitea hori hala izan dadin. Liburua ere esfortzu estra bat izan da: 5 urteko lana.

34 urte daramatzazu antzerki munduan.

Badago esaldi bat, ez dakit benetan horrela den baina idatzi nuenean benetan atera zitzaidan. Erraza da antzerkia maitatzea gauzak ondo doazenean —adibidez, orain eman dugu Markinan emanaldia eta dena arrakasta izan da—, baina gure ofizioa benetan maitatzen jakin behar da gauzak gaizki doazenean. Eta hor esaten duzu, “hau egiten jarraitzen dut, honek merezi baitu”. Borroka horretan nago.

Bada Bilbo bat belaunaldi berriek ezagutu ez dutena. Alde horretatik lekukotasun bezala ere balio du liburuak.

Bai, hori zen buruan nuen beste gauza bat. Esaterako, Dantzertiri buruz informazioa bilatzen ari nintzela ohartu nintzen ez dagoela ezer. Euskal antzerkiari buruz oso gauza gutxi aurkituko duzu. Oso oso gutxi. Nik zenbaitetan esaten diet lagun batzuei: “Begiratu Ander Lipusen entziklopedia txikian jakiteko zer gertatu zen urte horretan” [irriak].

Bilbo zikinak underground horrek, gazteentzat ere balio du.

Bai, bai. Badago Mina espazioari buruz antzerkia egin nahi duen neska bat. Horrelako feedback bitxiak ditut. Baina imajinatzen dut liburu batek bere denbora behar duela. Ez da boom bat, ez da jendeak espero zuen liburu bat. Espero dut hemendik bost hamar urtera oraindik baliogarri izatea. Baina ez didate antzerki eskola batetik deitu erranez: “Zein interesgarria hau gure ikasleentzat”. Ez, horrelako ezer ez.

Underground-aren beste kontu bat lagunen gaia izan daiteke. Nolabait laburbiltzeko edo, anitz lagun dituzu, anitz leku ezagutu, milaka kilometro; aipatzen duzu hori ere liburuan. Bestela, ematen du sistemarekin bat eginez badagoela dirua eta, beraz, badela dena, eta bestea ari dela beti eskean. Egia da prekaritate anitz ere agertzen dela liburuan, zaila dela, dirulaguntzen gibeletik ibiltzea eta… Baina beste zerbait hori ere bada, agertzen dena liburuan, ezta? Lagunak izatearen aberastasuna edo.

Hor egotea ez da negar egiteko kontu bat. Hautu bat da. Badago kapitulu bat hain justu hautuaz hitz egiten duena. Zuk hautu bat egiten duzunean argi dago gauza askori esaten diozula ezetz, eta ezetz esaten diezun gauza asko sarritan, nolabait, sistematik etortzen diren eskaintzak dira. Nire bidea jarraitu nahi dut, independentea eta kritikoa izan nirekiko eta gizartearekiko, bizi naizen momentuarekiko eta lekuarekiko. Eta underground horrek eskaintzen dizuna da zerbait benetakoagoa. Ez dena burokrazian, merkatuan, eta ikuskizunaren munduan erortzen. Kulturatik eta erritutik askoz hurbilago dagoen zerbait. Bizi duzun hori ez dizu inork ebatsiko. Ebatsiko dizute dirua, etxea, baina bizi duzun hori ez dago ebasterik. Horri ematen diot garrantzia eta balioa.

Lagun anitz izendatzen dituzu liburuan.

Hori niretzat inportantea da. Kultura ez da gauza anonimoa bat. Ez da ‘ni’ kontu bat. Da gu zer garen, zertan gauden. Niretzat ‘gu’ horretan izenak aipatzea ezinbestekoa zen. Herria aipatzen da baina herria ez da gauza metaforiko bat. Hor atzean jendea dago. Pertsonak daude eta pertsona horiek nahi nituen leku berdinean jarri. Denak aipatu. Aipatzen dudan moduan Stanislavski edo Peter Brook edo Jorge Oteiza, baita nire herriko lagun aktoreak ere, edo nire kuadrillakoak, horien izenak ere jarri nahi nituen. Nire bidea horiek gabe ez litzateke existituko. Batzuetan egia da kulturgintzan ari garenok oso gutxi garela, politikoki, jarrera eta zentzu kolektiboa, kolektibotasuna, barneratuta daukagunak. Nik nire burua kolektibo baten barruan sartzen dut. Nahiz eta indibidualismoan erortzen naizen batzuetan, nola ez. Baina uste dut ezinbestekoa dela kolektibo batean lan egitea. Eta antzerkia zerbait bada, kolektiboa da. Baina sistemak indibidualismora garamatza. Ea pelikula bat egiten dudan, ea telebistan hartzen nauten… Aktore gehiena oso isolatuta daude, euren jatekoa bilatzen, prekaritate horretan. Ez dute lortzen talde bat sortzea eta zerbait egitea.

Sorkuntza ere aipatzen duzu, sorkuntzaren estetika, kaosaren estetika, ezetzaren estetika. Oihartzun berezi bat ere aurki daiteke liburuaren barnean. Aktore lana aipatzen duzularik, aipatzen duzu nola denak ez duen balio. Eta, aldiz, sorkuntza aipatzen duzularik, denak balio duela diozu. Eta idazten duzu ere, denak balio duela baldin eta baldin badakigu zer ez dugun nahi.

Bai, eta batez ere —ez dakit nork esaten zuen— kontradikzioak esperantzak direla. Nik uste dut kontradikzioan bizitzea bizitzeko pultsu bat dela. Batez ere, artean. Artean kontradikzio asko sortzen dira. Batzuetan adibide ñimiñoetan ikusten da. Aktore bati esaten diozu: “Egin hori!”. Eta hurrengo egunean esaten diozu: “Ez, egin hori!”. Eta gero berriro esaten diozu: “Egin hori!”. Horren atzean dago lana, edo exijentzia. Zure burua hobetzeko behar horrek eramaten zaitu edozerk ez duela balio pentsatzera. Bestela, edozer egingo genuke, ezer pentsatu gabe. Baina ez, buruari eman behar dizkiozu buelta asko. Bestela, artea pobretzen duzu.