Bere belaunaldiak ezagututako iragan hurbila aztertu, eta gaizki egindakoak eta ongi egindakoak bereizteko elkarrizketa bat zabaldu nahi izan du Barandiaranek bere poesiarekin. Horregatik, emanaldi modura ere taularatuko du liburua: gaur, Literaturian.

“Ez dugu aipatu maitasunarena”. Euskal gatazkari buruz idazteko falta denari, poesiaren zabalpenari eta kulturaren transmisioan dauden hutsuneei buruzko ordubete inguruko solasaldiaren eta hiru segundoko isiltasunaren ostean egin du oharra Gotzon Barandiaran idazleak (Larrabetzu, Bizkaia, 1974). Hain zuzen ere, ama zuenari eskainitako maitasun aitortza batekin abiatu duelako Galbahea poema bilduma, eta amodioari buruzko aipamenek zipriztintzen dituztelako liburuko gainerako orriak ere. Orain maitasuna beste biderik ez dagoela ere idatzi du liburu amaiera aldeko poemetako batean. Idaztera bultzatu duten motorretako bat izan delako gogoratu du, beraz, amaieran, eta halere esplizituki aipatu gabe geratu delako solasaldian.

Duela justu hogei urte eman zuen argitara Arrakalak, bere lehen poema liburua, eta duela hamazazpi bigarrena, Katamalo. Orduan egin bezala, zuzeneko emanaldi sorta bat ere prestatu du oraingoan, eta gaur oholtzaratuko du aurrenekoz, Zarautzen (Gipuzkoa), Literaturia jaialdian. Lander Bilbao, Mariana Blanco, Rafa Rueda, Urdin Baraiazarra eta Uxue Garcia musikariak izango ditu alboan. Eta kantuan ere arituko da Barandiaran. Kantuan. Kantatzea ere, dioenez, maitasunarekin lotzen duelako.

Ez da esplizituki azaleratzen, baina bada liburua alderik alde zeharkatzen duen galdera bat: nork izendatzen du mundua?

Gure belaunaldiarekin eta beste gogoeta batekin lotuta dago hori, nik uste. ETAk bere burua desegin zuenean, Durangoko Azoka batean idazle batzuok elkarri esan genion orduan agian hasiko ginela idazten horrek gugan zer utzi duen, gu nola sentitzen garen eta nola bizi izan genuen hori. Baina ez dugu egin. Eta nik hori neukan barruan etengabe. Eta iruditzen zitzaidan, Euskal Herriaren historia osoan, hemen bizi izan garen pertsonengan eragin handienetakoa izan duten sasoietako bat izan dela, ez dakit esaten ilunena edo bortitzena izan den, baina bortitzenetakoa bai. Arrasto bat utzi digu, eta oraindik ez dugu galbahe lana egin horri buruz, ez intelektualki, eta are gutxiago emozionalki. Bizi izan genuena izendatzea asko kostatzen zaigu.

Horri buruz ari zara liburuan “isildutakoak errepikatzea” aipatzen duzunean?

Niri etortzen zaidan irudia edo gogoeta da guk esan ez ditugun horiek zenbat aldiz entzuten ditugun gure barruan. Niri gertatu zait. Gertakari jakin batzuei buruz ez nuen hitz egin kanpora; barrura bai. Sufritzen ari nintzen, baina, komunitate jakin bateko kide nintzelako, ez nituen esan. Eta uste dut hori hedatu egin dela pertsonen arteko harremanetara. Noski, atzetik zetorren guztia ere hor dago. Zeren gu ez ginen kontziente, baina Franco bizirik zegoen ni jaio nintzenean, eta domeketan mezetara joaten nintzen umetan, eta hor erakusten ziguten gauza batzuk esan behar direla eta beste batzuk ez. Eta esaten ez dituzunak etengabe ari zaizkizu barruan errepikatzen. Eta hain gotorra zen sasoi politiko batek ere lagundu zuen horretan.

Hain justu, isiltasun hori apurtzera jo beharrean, isiltasun hori egon dela seinalatzen duzu liburuan. Zergatik erabaki duzu zuk isiltasuna seinalatze horretan gelditzea?

Poema batek hala dio [buruz errezitatu du]: “Nahi zenuke zure mina nire egitea/ baina zure mina ez da nirea/ nahi zenuke zure hitzez gaitzestea/ zure hitzak ez dira nireak”. Eta, gainera, liburu honetan agertzen dena ez naiz ni bakarrik. Badaude beste batzuen iritziak eta jarrerak. Nire lagun taldean eta nire belaunaldikideen artean hartu ditut horiek. Bestela, aitortza bat izango litzateke, eta nik elkarrizketa bat nahi nuen. Ni hasten naiz, eta beste batek segitzen du, eta beste batek segitzen du, eta horrela. Nik zinez diot, ez gara dena ahazteko nahikoa biziko.

Askatasuna, maitasuna, iraultza eta beste hitz batzuk adieraberritzeko beharra aipatu zenuen liburu aurkezpenean.

Katamalo-n kantatzen genuen hori: “beldurra diot zuen askatasunari”. Eta okertu egin da egoera. Gogoratzen dut CANek, espoliatu zuten Nafarroako kutxak, kanpaina bat egin zuela Revolución hitzarekin. Eta etengabe entzuten genuen irratian Oiartzun Karabanak enpresaren iragarkia ere, autokarabana bat askatasuna dela esaten. Mesedez, autokarabana bat ez da askatasuna: batetik bestera joateko gailu bat da.

Eta hitz horiek higatuegi daudenez, sortzaileok erabaki moduko bat hartu dugu hitz horiek ez erabiltzeko. Baina guk ez baditugu erabiltzen, beste batzuek erabiltzen dituzte, eta haiek ematen diete esanahia. Nik beren-beregi sartu ditut hitz horiek, handi horiek, euren esku ez daitezen geratu. Eta kontzeptu horiek birpentsatu eta birsentitu behar ditugula uste dut, eta egunerokoan kokatu.

Gabriel Arestiren “Harri eta herri-ko anakronismoak” aipatzen dira beste poema batean, eta “borroka”, “langilea” eta “justizia” hitzak agertzen dira adibidetzat. Poesia soziala deitzen zena birformulatzea izan da zure kezka?

Kezka handia daukat horrekin, bai. Badakigu gure literaturgintzan gero eta irakurle gutxiago ditugula, euskaraz gero eta gutxiago irakurtzen dela, eta generoen artean poesia irakurle asko galtzen ari dela. Baina erabaki hori hartzen baldin baduzu jendeari zure poema liburua proposatzeko, uste dut liburuarekin bakarrik ez dela nahikoa. Ariketa kontzientea egin behar dugu: poema liburu bat publikatzen baduzu, inpaktu bat bilatu behar duzu.

Eta zer da inpaktua? Zabalpena?

Ez. Azkura eragitea zer edo zertan. Aurkezpenean esan nuen, inoiz baino gehiago, esateko idatzi nuela, eta horrek poetika asko bideratu dit. Orain arte zeukan lekua kendu nahi izan diot lirikotasunari. Nahita.

“Poesia mailu bat dela zioen Arestik, eta nik benetan sinisten dut horretan. Liburu bat publikatzen baduzu, zure komunitateari zerbait proposatzen diozu. Nik uste dut gaur egun euskaraz ondo idaztea ez dela nahikoa, eta poesia ondo idaztea ez dela nahikoa”

Liburua ez ezik, musika emanaldia ere antolatu duzu poemekin. Inpaktuaren ideiak gidatzen du hori ere?

Bai. Poesia mailu bat dela zioen Arestik, eta nik benetan sinisten dut horretan. Liburu bat publikatzen baduzu, zure komunitateari zerbait proposatzen diozu. Nik uste dut gaur egun euskaraz ondo idaztea ez dela nahikoa, eta poesia ondo idaztea ez dela nahikoa. Nik sinisten dut koblakariaren figura horretan. Joseba Sarrionandiak idatzitako Martin Larralde poeman aipatzen den koblakari horretan. “Inork ez du koblakaririk behar”, kantatzen du Ruper Ordorikak, eta kantatzen duen moduan, badirudi baieztapen bat dela, baina nire interpretazioa da hor Sarrik proposatzen duena dela gehiago galdera inplizitu bat: inork ez du koblakaririk behar? Seguru zaudete ezetz? Ez dugu behar koblakari bat, gitarrarekin edo poema liburuarekin herririk herri joango dena, kontatzen zer egin dugun ondo eta zer txarto?

Koblakari bat zara, beraz?

Bueno... bai. Nik herriz herri joan nahi dut kontatzen nik nola bizi izan dudan garai bat eta zer proposatzen dudan hemendik aurrera. Uste dut gure komunitateak, euskaldunen komunitateak, behar duela hori. Koblakariaren figura aldarrikatzen dut, uste dut behar dugula. Guk joan behar dugu herriz herri. Antzerkiaz ari naiz, musikaz, bertsolaritzaz... Arteak elkarrizketa hori sortu behar du. Eta nik oso kontzienteki egin dut hau.

Liburua aurkeztearekin batera aurkeztu zenuen emanaldia ere.

Bai, eta argi nuen Literaturian estreinatuko genuela. Ni Literaturiaren sorreraren parte izan nintzen, eta kuttuna dut, baina, horrez gain, euskal literaturari eskainitako plaza bat ere bada. Hori da nire plaza.

Kantagintzari buruz idatzi zenuen Hitzen ahairea saiakera, musika zen Katamalo emanaldiaren ardatzetako bat, musikariekin ere aritu zara lanean, eta poema liburu honetan bereziki presente dago kantugintza tradizionala.

Nik badakit oso genero diferenteak direla, baina, era berean, bat dira. Jatorrian, esan nahi dut. Euskaraz idazten ez genuenean, ahozko poesia egiten genuen. Mundua izendatzeko moduan bereizgarriak diren hainbat ezaugarri ditu Bizkaiko koplak: lehenengo naturari egindako erreferentzia bat eta gero kolpea jotzea, gero buelta... Agian desagertuz doan mundu ikuskera bat da hori. Globalizazioak eta digitalizazioak desagerrarazi egingo dituzte horiek, hemen eta mundu guztian. Baina, niretzat, memoria emozional baten soinu banda da. Horiek direlako gure amama eta ama kantuan.

Konposizio musikal baten pare doaz liburuko poemak ere bata bestearen jarraian.

Aspalditik kezkatzen nau bizitzaren fragmentazioak. Bizitza jarraitutasun bat da, gauza handiak eta txikiak, dena dator bat. Nik jarraitutasun bat proposatu nahi nuen fragmentazio horren aurka. Eta, batez ere, galbahe lan bat proposatu nahi nien nire belaunaldikideei, ikusteko guk bizi izandako horretatik guztitik zer daukagun aurrera egiteko; ez dezagun etenaldi bat egin. Zeren, guk ez badugu egiten, bizitzeko daukagun erritmo turbo-kapitalista honetan, ezin diegu esan hurrengo belaunaldiei horri buruz idazteko. Guk kontatu behar dugu. Jarraitu behar dugu horri buruz idazten. Garai bortitzagoetan, Arrakalak liburuko poema batean, ”ez da ezinbestekoa borroka armatua” idatzi nuen, 2004. urtean; nik jada hori esan nuen. Bale. Orain berrirakurketa bat egin behar dugu. Jadanik ez dago borroka armaturik: orain zer?

Esaldi hori bera darabilzu orain ere liburuan, baina iraulita: zer da ezinbestekoa?

Beldur handia nuen jendeak liburua tonu ilun batean hartuko ote zuen. Nik memoria ariketa bat egiten dudalako, baina gure artean erabakitzeko hemendik aurrera ea zer. Oso kontziente naiz gauza batzuk oso txarto egin genituela, baina beste batzuk oso ondo. Egin dezagun galbahe lana. Hizkuntzaren ataka oso larria da, eta kulturgintzarena ere bai, ondorioz.

17 urteko herrikide bati eskainitako poema bat ere badago liburuan. Reggaetona euskaraz egin daitekeela onartzen du gazte horrek, baina, dioenez, ez da gauza bera. Transmisioaren etenak kezkatzen zaitu?

Poema horretako beste esaldi batean, gazte horrek esaten du: “Zuen borrokak ez dira gure borrokak”.

Liburuko testu garratzenetako bat da.

Bai. Berez ez nuen idatzi gazteari zuzenduta; gehiago dago nire belaunaldikideei zuzenduta.

Transmisioak huts egiten duela gogorarazteko?

Zerbait ez gara ondo egiten ari. Ez dakit zehazki zer, baina zerbait ez gara ondo egiten ari. Nire irakurketa bat da ez ditugula espazio komunak partekatu nahi, edo haiek ez dituztela espazio komunak gurekin partekatu nahi, baina ez dakit hori den ere.

Edo desagertu egin direla, agian, mila pantailatan indibidualizatuta?

Igual hori da. Faktore bat baino gehiago da, baina gure ardurapekoa den zerbait ere ez doa ondo. Ezin gara ibili denbora guztian zama gazteen gain jartzen. Niri, adibidez, inpaktu handia eragin zidan Album antzezlanak. Pasarte batean Mikel Ibarguren aktoreak motxila bat hartzen du, eta zerrendatzen hasten da motxila horretan zer dagoen. Buruan jartzen du, eta makurtuz, makurtuz, makurtuz doa, lurrera erortzen den arte. Guk haiei utzi dieguna zerrendatzen du, eta ikaratuta geratu nintzen: haiek horrela bizi badute, guk huts bat egin dugu. Huts handi bat egin dugu gaur egungo euskal sortzaile gazteak horrela sentitzen badira. Dena zen zama. Eszena hori barruan geratu zitzaidan. Ez gaitezen aritu, beraz, zama beti gazteei jartzen. Esan behar dugu zertan bai eta zertan ez.

Zerbait gehiago geratu zaizu?

[Hiru segundoren ostean] Ez dugu aipatu maitasunarena.