Euskalduna ontziolako langileen borrokek haien etxekoengan izandako eraginez idatzi du 'Errotik' aurreneko nobelan, garaiz esaten ez diren egien eta mendekuaren ondorio mingarriez hausnartuz bidenabar.

Literatur sortzailea ez ezik, literatura sozializatzeko hamaika ekimenen sustatzailea ere bada Gotzon Barandiaran (Larrabetzu, Bizkaia, 1974). Ezinegonak eraman du, besteak beste, Literatura Eskola, Literaturia eta Ahotsenean engaiatzera. Herri gisa pentsatzeko eta jokatzeko ezinbesteko urratsak direla dio. Errotik nobela (Susa) izan daiteke, idazleak hala nahi gabe ere, Bilboren memoria historikoaren pasarte baten lekukotasun. Garai bateko Bilboren argazki bat egin du, fikziozkoa, edozein margolarik paisaia batean oinarritutako margolana legez, artistikoa.

Euskalduna ontziolako langileen borrokaren kronika literario baina egiazko batek irekitzen du nobela. Dena emanda borrokatu ziren langile horiekiko zor historikoa kitatzeko garaia zela iruditu zitzaizun?

Nire helburua ez zen hori. Gehiago zen intuizioz eta sentimenduz eginiko kontakizun bat idaztea. Baina argi dago zor historiko handia dagoela borroka horrekin, oso gauza gutxi daudela idatzita euskaraz zein espainieraz. Gaztetatik eduki dut oso gogoan Euskaldunako langileen borrokaren irudia. Baina ez nuen kronika bat egin nahi; ez naiz kazetaria. Bestalde, gure aitaren heriotzak niregan utzitako arrastoa neukan, eta bi istorio horiek, bakoitza bere aldetik kontatu beharrean, istorio bakar batean biltzea erabaki nuen. Baina biak daude alde afektibotik idatzita. Ez dute helburu didaktikorik, ez historikorik.

Euskaldunakoa euskal langileen azken borroka handia izan zen?

Gerora Navalen ere egon ziren batzuk. Baina, batez ere, Gijon eta Cadizko ontzioletan gertatu ziren. Tamaina horretako borrokarik Euskal Herrian ez da besterik egon. Hiru urtean langile batzuk estatu oso baten aurka borrokan egotea ez da beste inoiz gertatu. Langileek kolokan jarri zuten estatua.

Langile talde batek ezin duela estatu bat garaitu diozu. Eta greben eraginkortasunaz ere hausnartu duzu nobelan. Hilaren 27an greba orokorrera deitu du gehiengo sindikalak...

Testuingurua erabat aldatu da, eta indarra erabiltzeari buruzko guztiz iritzi desberdina dago. Euskaldunakoek autobus bat erretzen zuten eta kaleratutako ehun langile birkontratatzen zituzten. Jendarteak ez zituen horren gogor gaitzesten halako ekintzak; uste zen ez zegoela bestelako biderik aldarriak gauzatzeko. Hilaren 27ko greban berez ez da planteatzen desobedientzia zibileko ekintzarik, eta beste era bateko grebak dira egungoak. Euskaldunako grebetara 25.000 lagun batzea lortu zuten. 40.000 manifestaritara ere iritsi ziren behin. 27an horrenbeste jende ikustea zaila izango da. Testuingurua aldatu da, langileen egoera aldatu da. Sindikalismoa bera ere aldatu da. Orain ez dauka orduan zeukan onarpena eta prestigioa.

Euskaldunan ideologia desberdinetako langileek bat egin zuten, baina borroka moldeek eztabaidak eragin zituzten, liburuan ageri denez. Zergatik zioten hainbeste erreparo indarrez oldartzen zitzaienari indarrez erantzuteko?

Euskaldunako langileek esaten dute: 'Guri poliziak bidaltzen zizkiguten egunero, tankeekin, borrekin... eta guk zer egin behar genuen? Ezin genuen berdin erantzun? Zergatik zuten beraiek guk ez bezalako zilegitasuna, estatuaren aparatua zirelako?'. Noski, gauza bat da erantzutea eta beste bat borroka molde hori helburu bihurtzea. Euskaldunako langileen artean kontraesanak zeuden, eta liburuan horiek agertzen saiatu naiz, pertsonaien bidez.

Luis eta Fanonen bitartez...

Ideologia aldetik eta politika aldetik jantziagoa da Fanon Luis baino, baina Luisek kontraesanak agerian uzten dizkio. Kontraesanez eta zalantzez beteak daude. Ez dago bide bat markatuta. Beharbada, orain ez horrenbeste, baina lehen bazeuden Fanonen moduko gehiago, oso diskurtso politiko zurrun eta eginekin. Orain jendeak gauzak argi ditu, baina malguagoa da. Lehen zurrunagoak ginen, dogmatikoagoak. Gu ere bai gazteak ginenean. Gero konturatzen zara malguagoa izan behar zarela, eta besteen iritziak ere kontuan hartu behar dituzula.

Horregatik erakutsi duzu gero Fanonek baduela beste alde bat?

Horrelako pertsona batek adierazten du ziurtasun politiko eta intelektual handia, baina horrek ez du esan nahi ahuleziarik ez duenik. Baten batek esan dit egurra eman diodala pertsonaiari, baina zurruntasunak ahuldadeak badituela adierazteko eman dizkiot ezaugarri horiek Fanoni.

Euskalduna ontziola zegoen tokian dago orain Guggenheim museoa. Uste duzu ez dela kasualitatea?

PSOE konturatu zen Euskal Herria ekonomia aldetik burujabea izan zitekeela, izan bazela neurri batean, eta hurrengo urrats gisa politikan burujabea izatea eska zezakeela. Euskalduna estatuak zeukan ontziolarik handiena zen. Osorik egiten ziren itsasontziak, planotik ureratzera. Mundu osoko merkatuan sartuta zegoen. Bilbo oso indartsua zen, portu gisa ere bai. Aitzakia jarri zuten lanik ez zegoela, korearrak hasi zirela itsasontziak merkeago egiten. Hori egia izanda ere, bazegoen mundu osoan denontzako lana. Korearrek ezin zioten erantzun eskari guztiari.

Estrategia politiko integral baten barruan harturiko erabakietako bat izan zen Euskalduna desegituratzea?

Dudarik gabe. Orduan jarri zuten martxan gerra zikina, orduan hil zuen GALek ETAko militante gehien, orduan hil zuten Santi Brouard... 36ko gerraz geroztik eginiko gerra estrategiarik nabarmenena da; hori baino latzagorik ez da egon. Hori guztia helburu politiko batekin egin zuten; Euskal Herria ekonomia aldetik eta politika aldetik desegituratzeko asmoarekin, hain zuzen. Erreakzio gisa, sistemaren kontrako mugimendua sortu zen: musika taldeak, irrati libreak, gaztetxeak, eta abar. Horretaz konturatzean, heroina sartu zuen estatuak. Bilbao Ria 2000 Bilbo zerbitzu hiri bihurtzeko prozesu horretan sortu zuten, eta horren barruan ekarri zuten Guggenheim, AEBetako fundazioari dirutza emanda. Bilbotarrek esango dute Bilbo polita utzi dutela, baina helburuak ez dituzte garbi azaldu, ezta nola lortu zituzten ere.

Giro politiko eta sozial horren erdian loratu zen euskal kulturaren erreferentzia ugari ageri dira nobelan. 80ko hamarkadako eztanda horrek gero eta tarte zabalagoa du literaturan... Zergatik?

Gure aurrekoek, Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak, Anjel Lertxundik eta, ez zuten erreferentzia bat. Ordura arteko abadeak ez ziren erreferentzia haientzat, eta literatura bat asmatu behar izan zuten. Baina 80ko hamarkadaren bigarren erdialdea kultura aldetik oso aberatsa izan zen. Diskurtso aldetik nondik elikatu bagenuen. Euskal taldeen abestien leloak eguneroko bizitzan erabiltzen genituen. Bizitzaren pasarte askotan literatura eta musika oso presente daude, eta horrexegatik sartu nahi nituen kultur erreferentziak liburuan, modu naturalean.

Eta sinesgarria da? Euskaldunako langileek bazituzten kultur kezka horiek?

Libururako elkarrizketatu ditudanean, jakin dut batzuk oso sartuta zeudela orduko kultur giroan. Norbaitek esan dit: 'Orduko horiek nola hitz egingo zuten Pott bandari buruz?'. Eta zergatik ez! Hemen inguruko jendeak esaten dit Verdesera joaten zela liburuak erostera, kontzertuetara... Jende horrek egiten zuen bezala egiten dute liburuko pertsonaia batzuek. Fanonek kultur kezkak ditu, politika kontuetan oso jantzia denez. Batek esan zidan ez dela sinesgarria. Baina literaturak sinesgarria izan behar du, ala? Orduan ez dakit zer den literatura. Azken urteetan liburu bat txarrera kritikatzeko, kritikariak nahiko dauka esatea 'pertsonaia hau ez da sinesgarria'. Eta Stevensonen Altxorraren uhartea liburuko pertsonaiak sinesgarriak dira, ala? Edo George Orwellen pertsonaiak sinesgarriak dira? Eta Atxagaren Obabakoak nobelakoak? Zuk nahi baldin baduzu, bai, konturatzen bazara literatura irakurtzen ari zarela. Euskaldunako borroka egiazko gertakaria denez, norbaitek esan diezadake ez direla sinesgarriak pertsonaiak, baina ni ez naiz kronika bat egiten ari, fikzio bat baizik, literatur kontakizun bat, nahiz eta gertakari batzuk gertatu bezala kontatu.

Ezkerreko ideologiarekin ondutako nobelak politikoak eta ondorioz zalantzazkoak direlako ustea nahiko zabalduta dago. Aldiz, ez dirudi berdina gertatzen denik bestelako ideologiak naturalizatzen laguntzen duten literatur lanekin. Eman behar izan duzu azalpenen bat alde horretatik?

Irakurri dudan kritika bakarra Javier Rojok El Correo-n idatzitakoa da, eta ez du literatur kritika bat egin, ideologikoa baizik. Dena dela, ez nau harritzen: azkenean, Javier Rojo El Correo Español-eko kazetari bat da, eta egunkari hori Espainiaren aldekoa da erabat. Ezker abertzalearen ideologian kokatzen nau, eta egurra ematen dit. Liburua ez da politikoa, baina ez daukat arazorik esateko liburuan politika dagoela. Baina non ez? Irakurtzen badut Jokin Muñozen Antzararen bidea, Errotik-en bezainbeste ideologia dago. Ez berbera, baina badago. Irakurtzen badut Iban Zalduaren Etorkizuna, politika dago, Errotik-en bezala. Eta Bernardo Atxagaren Soinujolearen semea-n, beharbada, Errotik-en baino askoz gehiago dago. Baina kritikari batzuek bereizketa egiten dute: ezkerrekoa bazara, politikoa zara, eta eskuindar kontserbadorea bazara, ez. Hala ere, liburua behin publikatuta, iraintzen ez bazaituzte behintzat, bateko zein besteko iritziak onartu behar dituzula iruditzen zait.

Isildutako egiez —alegia, barrena ustel dezaketen horiez— hausnartzeko asmoa igartzen da liburuan. Egia asko isildu ohi dira nola esan ez jakiteagatik edota ausardiarik ezagatik?

Hau herri txikia da, denok ezagutzen dugu elkar, eta gauza bat da pertsona gisa nola jokatzen duzun eta beste bat idazle gisa. Literaturak aukera ematen dizu oso ausarta izateko, eta pertsona gisa egiteko ausardiarik ez duzun gauzak proposatzeko. Batez ere gure herriko egoera zein den ikusita, batzuetan amorrua ematen dit idazle batzuei gauza batzuk irakurtzeak, jakinda nola jokatzen duten eguneroko bizimoduan gai horiekin. Errespetu handia eman dit horrek. Ni ez naiz isildu. Nahi nituenak eta gehiago esan ditut liburuan, baina badakit zein arrisku dagoen gero.

Mendekuaren inguruan gogoeta egin duzu. Zerk eraman zaitu horretara? Zergatik?

Gure herriaren historiak eraman nau. Zenbat ahalegin, indar eta neke egiten dugun amorruaren eta gorrotoaren ondorioz, eta horrek zein ondorio dituen gero. Zeren mendekua izan daiteke gorroto duzun horrek zerbait proposatzea eta bakarrik bera delako baztertzea edo gutxiestea, nahiz eta proposatzen duena baliagarria izan. Eta mendeku horrek ez dizu uzten herri txiki bateko kale batean elkar agurtzen. Gure aita hil zenean, esan ziguten ingurukoak ez mintzeagatik lanaren estutasunak ez partekatzeak —alegia, Elizak inposatu digun modu horretara jokatzeak— mendekatzeko gogora eraman gaitzakeela. Gure aitak edo maite dugun horrek gehiegizkoan sufritu badu, horren kontra egingo dugu bizitza osoan.

Lorea pertsonaiak oso erabaki muturrekoa hartzen du.

Muturrera eraman nahi nuen, gogoeta are agerikoagoa izateko, irakurleak hausnartzeko zertarako gai den Lorea. Gero mendekua ez da beste munduko ezer, baina...

Baina ondorioa bai...

Bai. Gai emankorra da mendekua hausnarketarako eta idazketarako. ETAren hain agiri pozgarriaren ostean, biktimen elkartea agertu da esaten barkamena eskatu behar dutela, kartzelan usteldu... Gorrotoa dago hor, eta gainditu behar da. Horrekin ezin duzu ezer eraiki.