‘Sua nahi, Mr. Churchill?’ du liburu berria. Ipuinak dira azalean. Mamian, Basques’ Harbour-eko kontuak. Kontu gehiago. Nostalgiatik idatziak, nostalgiarik gabe. Goren mailako literatura, portuaren herdoiletik datorrena.

1987an jarri zion portuari izena: Basques. Poesia liburua izan zen orduan, galdezka izenburuan: Non dago Basques’ Harbour.

Poemak irakurri ahala jakin genuen:

Aitortzen dizut portua dela

Nire aberri bakarra

Aitortzen dizut portua dela

Nire aberri bakarra

Hantxe daukat nik lastre handian

Oroitzapenen gabarra.

Bertara jo du berriz Koldo Izagirrek eta ipuin liburua osatu. Idazlan bete-betea. Lehenengo ilaratik azkeneraino intentsitate beldurgarrikoa. Ongi idaztearen eta benetako artearen arteko aldea begien bistara jarri diguna.

Irakurtzen hasi orduko jabetu gara: irakurri eta ikasteko liburua dugu Sua nahi, Mr. Churchill? Senez idatzia, konbikzioz egina... Aurreko lanak, Non dago Basques’ Harbour haren edo Agirre zaharraren kartzelaldi berriak-en merituak hausten dituen liburua...

Hori inportantea da idazle batentzat... Aurrekoak deskargatzeko, haien pisua gainetik kentzeko. Nire azken nobelak bazeukan egilearentzako lelo anulatzailea bihur litekeen pertsonaia...

Agirre zaharra, alegia...

Bai, pertsonaia popularraren kondena. Lotura hori apurtzea oso inportantea da idazle batentzat, tristea da “XX idatzi zuen egilearen lan berria” dioen publizitatea. Uste dut beste pertsonaia mordo bat sortu dudala Sua nahi, Mr. Churchill? honetan, haren amorrurako.

Idazten ari zinela kontziente zinen horretaz, ala...?

Bai, helburua hori ez bazen ere. Liburuak gorputz bat hartzen duen neurrian konturatzen da norbera horretaz. Nobela ez da ahantzarazten bi edo hiru ipuinekin, mardultasun bat behar da.

Eta ba ote daukazu kontzientziarik nolako liburua idatzi duzun?

Nik esan dezakedana da esku artean neukan materialaren mailako ipuinak idazten saiatu naizela. Kontziente naiz exijentzia handiarekin idatzitako liburua dela. Ez diot barkatu nire buruari.

Irakurleari ere ez... Intentsitate handiko liburua da, lehenengo orrialdetik amaieraraino.

Ipuinak direlako da hori posible. Ehun metro korritzea bezala da ipuina, fuerte irten behar du, eta amaitu, ahal dela, fuerteago. Ezin da bidaia taktiko bat egin. Nobela batean, aldiz, bai, posible da. Pausaldia batean, atal berezia bestean, gogoeta hemen, ezertara ez datozela diruditen pasarteak han... Ikerketa-metodo bat da nobela, gogoetarako fikzioa.

Eta ipuina zer da, zure ustez?

Ipuina, nire iduriko, narrazioaren lirika da. Poemaren intentsitatea behar du, hasi eta buka, eta haren biribiltasun formala. Ipuinak neurri fisiko laburra du, eta posible da intentsitateari eustea. Nobelan ez litzateke jasangarria izango.

Horretan nengoen. Medikuaren errezetak agintzen digun eran irakurtzekoak ditugu ipuinok: “Bat, eguneko... eta osorik irentsi”... Zure idazkerak ez du margenik uzten.

Ipuinak soberakinik gabe, eta liburua bera ere ipuin kengarririk gabe, horrelaxe jokatu dut. Ipuina narrazioaren lirika dela esan dizut, eta poema liburuak ere ez dira irakurraldi bakarrekoak. Banaka irakurri behar dira poemak, bestela okitu edo zorabiatu egin gintezke.

Juan Kruz Igerabidek ez du esan zaharra izugarri estimatzen duela zure literatura, oso “erraietatik” egina dela dio...

Laudorio handia da hori niretzat, hau ulertzen baitut nik Igerabidek esan duenarekin: idaztearen prozedura teknikoak ez duela ito edo ezkutatu ahal izan mintasuna, jantziak ez duela gordina ezkutatu, transmititu baizik. Pintoreek lehen trazuan pintatzen dutenean bezala, formari askorik begiratu gabe, adierazi beharrak berak forma aukeratu eta lantzera eramaten dituenean.

Baina zuk ez duzu horrela idazten, ez da posible trinkotasun hori lehen idatzian lortzea.

Ez eta bai... Nik ez dut idazten aldez aurretik antolaturiko eskema betetzeko. Obsesio bat daukat, mila zer pentsatu ematen dizkit, eta noizbait idazten hasten naiz. Ez dut apunterik erabiltzen ia. Baina gero lantzen dut aurretik egin ez dudana, sei eta zazpi bertsio idatziz.

Eta ez ote daukazu, ontzearen ontzez, lana hondatzeko arriskua?

Bai, arrisku hori ere badago. Kontuz ibili behar da oso. Horregatik da laudorio handia Igerabiderena, berak ongi ezagutzen ditu idaztearekikoak.

Sua nahi, Mr. Churchill? dugu liburuaren izenburua, baina azpitituluan ikusi uste izan dut nik benetako titulua: eta Basques’ Harbour-eko beste kontu asko.

Beste kontu asko, alegia, ipuin bakoitzak kontu ugari dituela barruan, ez direla gertatu bitxiak edo hunkigarriak, besterik gabe. Mundu bat adierazi nahi nuen, gertakari, pertsonaia, inguru, asmo, porrot... kontu asko, ipuinetan emanak.

Non hasten da Basques’ Harbour? Zure lehen lana daukagu gogoan, Itsaso ahantzia. Orduantxe hasi ote zen Basques’ Harbour-en mundua?

Oso inkontzientea nintzen orduan, portu giroko poematxo batzuk argitaratu nituenean, duela... hogeita hamar urte! Ez neukan nostalgiarik, egunero bizi nuen nik mundu hura. Orain konturatu naiz mundu hark zer eman zidan.

Galdu egin denean.

Galdu da... gure kaleetan tailerrak galdu diren bezalaxe, Guantanamo industrialak sortu direnean. Lana espultsatu egin da kaletik, kuixidadearen izenean, estetikaren izenean, efikaziaren izenean, lan-egoera hobearen izenean, espekulazioa bitarte. Beharbada, horiengatik guztiengatik. Baina lana atera egin da gure egunerokotik. Kalea ez dago lan-munduari lotua. Kalean ez dago lantegirik, langilea ez da biztanle. Presondegi urrunetara eraman dugu.

Alegia, ez dago langilearen artea miretsiko duen umerik bere tailerraren aurrean...

Tutuak jotzen du eguerdiro Donostian, eta nire imaginarioan tailerrak itxi, dendak itxi, kalea buzo urdinez jantzitako taldeek bete behar lukete, lanetik bazkaritara. Baina ez, etnografia industriala da tutua, jotzen du eta ez da inorentzat, eta donostiarrek jadanik ez dakite zergatik jotzen duen tutuak eguerdian.

Baina ontziak hor daude, lehen bezala, portuetan.

Kale bat mundua baldin bada, portua mila mundu dira. Hizkuntza, kolore, jende, materia ezberdinak daude portuetan. Nik portuko usainak dauzkat sudurraren memorian: kakaoa, fuela, herdoila, arrain usteldua, gatza, cock ikatza, platanoa, okumea, kafea... ingelesez eta alemanez egiten zidaten marinelek, munduko geografia ikasi nuen, mineralak bereizten...! Baina desagertu egin da dena, ez kontainerrengatik, baina bai langa jarri delako munduko portu guztietan, kameraz, guardiaz... Isolatu egin da portua ere.

Liburuan, ordea, ez dago espantu nostalgikorik, heiagorarik, malkorik. Egon gabe dagoenak bezala idatzi duzu, bertako bat bezala...

Liburuan ez dago nostalgiarik, nahiz eta nire barnean egon. Hori oso inportantea zen adierazi nahi nuena adierazteko, alegia, Historiak ez daukala etenik. Nik aurrera eta atzera egiten ditudan saltoak eta narratzailearen ikuspuntu-desplazamenduak ez dira estetika hutsa, edo joko nostalgikoak. Nik uste dut, benetan, gure berraragiztatzea historian gertatzen dela, eta ez budismoan. Haragiztatu, historian haragiztatzen gara, gugan datorrelako. Iragana zen hori transmisioan dabil, dela nire kasuan, dela nire inguruan. Liburuan kontatzen ditudan istorio guztietan haragiztatze modukoa dago. Gure derrotetatik oraingo ezintasunetara.

Ezintasunean, baina konformismorik gabe: horrela ageri dira pertsonaiak.

Jendeak iragan bat dauka, frustrazioak ditu, baina, hala ere, ez da horretan geratzen, ez du negarrik egiten, eta, ahal duela, aurrera egiten du bere kontradikzio guztiekin. Hor nahiaren eta ezinaren arteko borroka dago etengabe. Jendeak ihes egin nahi du, adibidez, eta ezin du, egitate frustratuz beterik dago liburua.

Baina jendea ez da bertan goxo gelditzen ezintasunean.

Ez, jendeak justiziaren premia daukalako, hori da inportanteena pertsonaien eta gertatuen garapenean. Ez du amore ematen. Porrot egiten du, baina bizipoza dauka, beharbada bere eguneroko frustrazioak amets kolektibo batean konpentsatzen dituelako.

Nahiaren eta ezinaren arteko borrokan, beraz, zoriontsua zen mundu hura?

Neurri batean, bai. Elkartasunak eta aurrera egin nahiak ematen zuen poza zeukan mundu hark. Poza, tristura handi batean. Luis Martin Santosek aipatzen zuen dialektika dago pertsonaietan, eboluzionatu egiten dute, gertakariek ez dute jendea lehen bezala uzten, protagonista ez da pertsona berdina ipuinaren hasieran eta amaieran... Zoriontasun hori.

Non hartzen zuen arnasa mundu horrek?

Borrokan, erresistentzian, elkartasunean. Borrokan, diot, eta ez naiz borroka politikoaz ari, ez da borroka politiko zuzena. Borroka hitzaren zentzu zabalenean. Erresistentziapertsonala, duintasuna... horretan adostasun orokorra zegoela uste dut: “Gu ez gara horiek, gu bestelakoak gara”. Mespre-zu handi bat frankismoarenegiturarekiko eta saldu guztiekiko.

Liburu hau idazteko egin behar izan duzun lan handia etorri zait burura oraintxe...

Idaztea beti da lan handia, publikatzekotan. Irakurleari zor diogun errespetuagatik.

Zure lanean erabat estutu dituzu hizkuntza eta literatura, estutu egin gaituzu irakurleak...

Ez dakit Markos Zapiainek esan zuen afasiara iritsiko naizen, baina egia da nik ezin dudala Ðlako, baitÐ, zeren... idatzi. Txisteak esplikatzea iruditzen zait.

Ba ote?

Filmak ikusten ditugunean ez dugu protagonistaren off-a behar, zer ari den pentsatzen jakiteko. Aski da Al Pacinoren plano hurbil bat ikustea jakiteko gozatzen ari den, sufritzen, edo noraezean dabilen. Zergatik ez dugu hori literaturara aplikatzen? Zergatik gara hain bizkorrak ikusian eta hain motelak irakurrian?

Idatzian, alegia.

“Bileran entzun zituenak entzunda, Euxebio altxa egin zen, haserre”. Nik ezin dut horrela idatzi. Esan nahi dut nik ezin dudala enfatizatu, ezin dudala soberan dagoena idatzi, eta ipuin batean are gutxiago. Hori janzten baldin badugu, “Euxebiok, entzutez nardaturik, ukaldi zakar bat jo zuen mahaian eta, altxaturik, purrustadaka alde egin zuen bileratik denak ahoa bete hortz lagata”, euskara ederra dela esango digu kritikak, baina hori ez da literatura.

Bat egiten duzu orduan Truman Capoterekin...

A, bai? Ipuinlari gringoetan maiteagoa dut Ray Bradbury.

Truman Capotek dio idaztea dibertigarria egiten zitzaiola hasieran, baina... “Ongi idaztearen eta gaizki idaztearen arteko aldea aurkitu nuenean bukatu zen festa, eta gero are aurkikuntza asaldagarriagoa egin nuen: ongi idaztearen eta benetako artearen arteko aldea; somagaitza da, baina izugarria”.

Alegia, “Euxebiok bileratik nola altxatu behar duen” ikasi zuela noizbait... Kentzen dakiena da idazle ona. Edertasun partzialak kentzea mingarria da, baina ezinbestekoa.

Edertasun partzialak kenduta ere, bertan irauten al du edertasunak?

Ederrago, baldin istorioak poesia puntu hori badauka.

Baina horrek gero eta ipuin laburragoak egitera eraman behar zintuzke...

Ez derrigorrez. Nik kontu asko neuzkan esateko, ipuin bat baino gehiago da ipuin bakoitza.

Liburuan baitezpadakoa izan zait egilearen ikuspegia. Egon gabe dago, esan dizut.

Ikuspuntu batetik idazten dugu beti, eta ikuspuntuaren hautuan dago idazlea. Egon gabe egon behar du, bai. Kazetaritzan ikasi zuten ipuinlari askok.

Jose Luis Otamendik liburu honen gainean plazaratu duen esan bat aldatuko dizut hona: “Koldoren itsasoa ez da itsasoa”.

Valeryk esan zuen, oker ez banago, euria ari duela adierazi nahi badugu, onena dela euria ari duela idaztea. Otamendik beste koxka bat igo du Valeryrena. Lan literario bati buruz esaten badugu euria ari duela irakurri dugula, bitatik bat: edo ez dakigu literatura irakurtzen, edo irakurri duguna ez da literatura, meteorologia baizik. Baliteke tratatu portuario bat bezala irakurtzea batzuek Sua nahi, Mr. Churchill?, baina nik esango nuke, apaltasun harroan, irakurri gabe utziko dutela liburua.

Liburuak mundu bat adierazi nahi duela ulertu izan nion nik Jose Luis Otamendiri: itsasoa, ontziak, marinelak, portua, langileak... horixe Basques’ Harbour. Ustel usain, gasolio kirats, herdoila du kolore... Hau ez da Txomin Agirreren Kresala.

Anti-Kresala da guztiz.