Joanes Otsalde Iruñeko ferietan
Joxemiel Bidador
Diario de Noticias, 2002ko Sanferminak
Baigorriko Nafarroaren Eguna festaren karian behialakoan bi Nafarroez mintzatzeko Zaldiko Maldikokoek luzatu konbitari errefuxatu ezinean hortxe izan ginen hizlari Noel Elorga euskaltzale porrokatua eta biok aintzineko Zakudinda karrikako Erraldoien Txoko udal aterbe berrituan. Eguneroko errealitatean bortupeko penintsularrak eta bortugoitiko kontinentalak elkarrengandik zinez urruntzen gaituzten aldeak afari bitartean azaleratu zituen bidarraitarrak, izan ere, eta probokaziorako asmorik ez izanagatik, neukan eta dudan ikuspegi banatzailea neronek mahaiganeratu ostean, sobera zuzen ez baitzeritzon Elorgak prediku aretoan berean bide horretan tematzeari. Horretan bada, kontatu zigun enpresa gizonak zertan izan zen bere lehenbiziko itzulia Iruñe aldera, Sanferminen aitzakiz eta ahaideren zenbaiten bisitari aitzakiapean. Etxeberri klasikoaren hitzak murtxikatuz, Euskaldunon Hiri-buruzagira hurbildutakoan nabarmenegi zitzaion Elorgari paisaiaren higatze goibela, ihartze basatia, Esteribar oro siku ez baita. Mazela berde eta hegi belartsuei baizik ohitua ez dagoenarentzat kokuerri beste kontinente batean sartzea bezalakoxea liteke, hainbatean adituriko Algeria ezezagunean bezala edo. Lehenbiziko inpresioa hala edo nola liserituta, hiriko zurrunbilo txuri-gorriaren barruan horrezkero, bazkalaurreko aperitifa irensteko orenean, jateko zer atera eta olibak, azeituna beltz zapaldu horietakoak, hemen ere geroago eta gutxiagotan ikus daitezkeen horietakoak. Zomorro beltzak zirelakoan, kakalardo erraldoiak ozpinetan edo, bat bera ere ez jatearekin batera estrainekoz sentitu zuen nazka okaztagarriak bizi osorako oliben jatetik libratu zuen gure Elorga. Ez da filusea gero.
Ez zituzkeen halako larderiak Joanes Otsalde Etxetxurik, lurtarra zenez geroz lurtar. Noel Elorgaren sorterrikidea, Baxe-Nafarroako Bidarrain jaio zen beraz, 1814ko irailaren 28an baina. Ez dira gutxi bertsolari ezagun honen berri eman digutenak. Lehenbizikoen artean Jules Moulier Oxobi zena, apaiz alegigile findua, bidarraitarra halabeharrez eta Otsalderen beraren garaikide labur bazen ere, bertsolaria 1897ko abenduaren 13an zendu zelarik alegigilea bederatzi urte eskas baitzituen: «Bidarrain sortua nuk mendien artean / Hik ezagutu dukan etxeño batean / Hire koplak ikasi ditiat haurrean / Doidoi nindoalarik zangoen gainean». Honek bada «Oxalde: nortsu zen eta zertsu bizitze ereman zuen» eman zuen argitara Gure Herria aldizkaritxoan 1950ean. Eskola frantsesean ez sobera higatua, deskribatu zigun Urkizuk berriz, gaztetan libertizionia maitatu zuena. Heldu arora iritsi berri zela 1832an ezkondu zen Otsalde, Aiherrako Maria Peydouvan neskatxarekin, hamaika seme-alaba edukitzeko beta aisa eman ziena. Tajuzko ogibidea hartu beharrean familia luzearen aitzina aterako bazuen, eta 1838an guarda sartu zen, nahi baino gehixeago zotukatu zituen lanbidea bestalde: lehendabizi Sarara, handik Lekornera, azkenik eta 1859az geroz Beraskoitzen ibiltzeko. Noiz edo noiz, ordea, eta lanaldiaren asperdurak nahikoa unaturik bide denez, guardekoa largatu eta Ameriketara jauzia egin zigun Otsaldek, Argentinako Gualegira zehazki, alabainan hango bizimoduarekin ez sobera laketurik, bertsolari handia etxera itzuli zen, eta orduan betiko.
Ez ziren guardetako lanak Otsalde ezagunarazi zutenak, ezpada bertsoetarako zuen dohai paregabea, nolanahikoa ez zatekeena nabarmengarri suertatu zenerako koblari haundien garaian: Etxahun, Bordel, Larralde, Elizanburu... Oxobiren esanetan, herriko pesta, tobera, eztei, pilota-partida, berrogei urtez ez Baigorritik Maulerat, aipagarri bilkurarik izan Eskual Herrian Otxalde bertsolaria gabe, orai duela mendetsu bat drixolari jaunen jaun bazabilan. Gehigizko dirudien arren egiatik ez omen zen sobera desbideratu alegigilea. Asko dirateke galduriko bertsoak, baina iritsi zaizkigunen artean badira honen erakusle garbiak direnak, esate baterako Irisarriko Toberetarako 1883an jarri zituenak, Pepa eta Koakin, Elizaberri Arbaindeko ostalari eta Bordako Pepa Etxepare neskatoaren arteko berri lizunak zehazki eta altu ematen dizkigutenak. Izan ere, ez baitzen Otsalde eginikako bertsoez ahalketzen zirenetakoa, eta zenbaitetan ere, paperean pausatu eta saltzeko ausardia izan zuen: «Bi sosetan kopiak ez tira garasti / Aurthen nahi duienak paperik erosi». Ezagun da, bestalde, Otsaldek Etxahuneko Piarres Topet koblakari barkoxtarrarekin izan zuen harreman ona, «Etxahun eta Otsalde» famatuan betiko zizelkaturik jasota geratu zitzaiguna:
«Etxahun Ziberuan, Otxalde Lapurdin,
Buruzagi dirade kantore egitin
Ezkutuzu gu beldur nur-nahi jin dadin
Erranen diezugu orotan Uskal-Herrin
Jokaturen dugula her plazer zaienin».
Otsalderen trebezia XIX. mende akaberako Abbadieren lore joko mardoetan ispilatu zen distirant, behin baino gehiagotan gailendu baitzen antzikur poetiko hartan, mirail ezinago literario hartan: «Kantu berriak Urruñako pilota partidaren sujeten gainean emanak» (Urruña, 1851), «Enperatrizari» eta «Soldado ondoan» (Sara, 1868), «Kilo egilearen kantuak» (Sara, 1878), «Beranteko urrikiak» (Maule 1880), «Madalen Larralde» (Donibane Garazi, 1894),... Otsalderen bat-bateko bertsorik iritsi ez bazaigu ere, sariketetan aurkezturiko bertso-paper hauek bertsogile bikaina zela argikiro frogatzen digute, teknikoki akasbako bertsoak baitira, neurririk zailenetan eginikakoak gainera. Honen adibiderik ezagunenetakoa hamar ahapaldiko bertso-sorta umoretsu bat dugu, «Iruñeko ferietan», Otsaldek Sanferminetako abere azokan noizbait edo, norbaitek bizitakoen inguruan eman zigun bertso sorta narratiboa, neurri zail eta gutxitan erabiltzen den horietako batean, zortzi silabako sei lerroko koplak, hirugarren lerroak ezik, beste guztiek errima bera dutela. Askotxo dira Iruñeko agintariek Sanfermin hauetarako aldatu nahi dizkiguten gauzak, gehiegi ausaz, eta ganadu feria ere ez da libratu, bada arrazoiak arrazoi eta zergatietan sartzeke, kontua da tokiz Erripaldako Garitonera aldatu digutela aurtengo honetan. Otsaldek harilkatutakoak, ordean, zaila duke kanbiamendurik, eta azienden salmentetan oraino maltzurkeria kokina nagusi dugu ezpairik gabe. Hortaz, eta Artozki luthierrak bezala astotan interesik duenak, balia ditzan Otsalderen hitzok, erosteko ezpada behinik-behin, kantutan libertigarri agitzen baitira osoro.
«Iruñeko ferietan
Iragan Sanferminetan
Ehun zaldi arribatu
Andaluziatik tropan
Merkatu eder bat zautan
Zaudelarik bi lerrotan
Bat zen pikarta xuria
Hartan bota dut begia
Andaluzak egin zautan
Bi untz-urreren galdia
Eskain orduko erdia
Hartzak, hire duk zaldia
Han nintzen harrapatua
Aginduaz dolutua
Urruntzeko izan banu
Hirur arditen lekua
Gizonez inguratua
Iduri preso hartua
Zeruko Jainko Jaun ona!
Zerk ekarri nu ni huna?
Andaluz bat zazpi urtez
Presondegian egona
Laburzki mintzo zautana
Konda niri hitzemana
Jauna nahi dut pagatu
Bainan lehenik miratu
Zaldiaren miratzeko
Denborarikan ez duzu
Orai soma konda zazu
Gero miratuko duzu
Han nintzen plaza betean
Jende ainitzen artean
Gogoeta hau egin nuen
Orduko estremitatean
Bertze nunbait pasa niro
Jaun hori puñal batean
Eman orduko kondua
Eztitzen hasi mundua
Garistutik hartu nuen
Delako behor mainkua
Emanik behar dirua
Hustu bainuen lekua
Utzirik bide ederra
Hartu dut oihan bazterra
Zaldia nuen desferra
Begi batetik okerra
Usu soinatzen kitarra
Eztularekin uzkerra
Nunbaitik argi aldera
Arribatzen naiz etxera
Nere andrea etorri zaut
Argiarekin atera
Jarri behorrari beha
Ez baitzen kontent sobera
Horixe da behor txarra
Eta bertzalde xaharra
Hortan gastatu dautazu
Familiako beharra?
Bisosetan sal nitzazke
Zaldia eta senarra.